тра́са, ‑ы, ж.

1. Лінія на карце або на зямной паверхні, якая намячае кірунак чаго‑н. (канала, чыгункі, лініі электраперадач і пад.). Трава трубаправода. Траса метро. Траса электрасувязі. □ Па ўсёй трасе воднага шляху Дняпро — Нёман прадугледжана стварэнне трыццаці сямі вялікіх вадасховішчаў. В. Вольскі. Кожны дзень .. [Давід] з інжынерамі мераў балота, пракладаў трасу магістральнага канала. Чарнышэвіч.

2. Дарога, якая злучае важныя аб’екты, населеныя пункты і пад. Аўтамабільная траса. // Паветраны, водны і пад. шлях. Злучаны навекі Волга з Донам. Дзе калісь шумелі кавылі, З пяці мораў трасаю зялёнай Да сталіцы ходзяць караблі. Прануза. Разлікі былі дакладныя, зямныя станцыі навядзення на працягу ўсяго палёту карэкціравалі трасу касмічнай лабараторыі-спадарожніка. Шыцік.

3. След, які пакідае за сабой трасіруючая куля, снарад і пад. Пад гром артылерыйскага святочнага салюта цёмна-сіні аксаміт неба прарэзалі трасы рознакаляровых ракет. «Звязда».

[Ад ням. Trasse — кірунак лініі, шляху.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

накірава́ць сов.

1. в разн. знач. напра́вить;

н. ка́тэр да бе́рага — напра́вить ка́тер к бе́регу;

н. да дырэ́ктара — напра́вить к дире́ктору;

н. на рабо́ту — напра́вить на рабо́ту;

н. збро́ю на во́рага — напра́вить ору́жие на врага́;

2. (научить) наста́вить;

н. на пра́вільны шлях — наста́вить на ве́рный путь;

3. напра́вить, устреми́ть; обрати́ть;

н. та́нкі на во́рага — напра́вить (устреми́ть) та́нки на врага́;

н. по́зірк — напра́вить (устреми́ть, обрати́ть) взор

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

перасячы́ сов.

1. в разн. знач. пересе́чь;

п. ву́ліцу — пересе́чь у́лицу;

рака́ ~се́кла го́рад — река́ пересекла́ го́род;

п. лі́нію друго́й лі́ніяй — пересе́чь ли́нию друго́й ли́нией;

чыгу́нка ~чэ́ на́шу во́бласць — желе́зная доро́га пересечёт на́шу о́бласть;

атра́д ~се́к шлях непрыя́целю — отря́д пересёк путь неприя́телю;

2. (надвое) переруби́ть;

п. жэ́рдку — переруби́ть жердь;

3. (во множестве) переруби́ть; изруби́ть;

за дзень ~се́клі ўсе дро́вы — за день переруби́ли все дрова́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

Weg

m -(e)s, -e

1) даро́га, шлях (тс. перан.)

ein erháltener [unterháltener] ~ — даро́га ў до́брым ста́не

ein áusgefahrener ~ — разбі́тая даро́га

der ~ nach Berlín — даро́га ў [на] Берлі́н

die ~e trénnen sich — даро́гі [шляхі́] разыхо́дзяцца

sein érster ~ galt dem Léhrer — у пе́ршую чаргу́ ён наве́даў наста́ўніка

wohér des ~es? — адку́ль ідзе́ш [ідзяце́]?

wohín des ~es? — куды́ ідзе́м [ідзяце́, шлях трыма́ем, -еце]?

sich (D) séinen ~ báhnen — пракла́сці сабе́ даро́гу [шлях] (тс. перан)

éinen ~ beschréiten* [betréten*] — перан. ступі́ць на які́-н. шлях, пайсці́ які́м-н. шэ́цхам

j-m, éiner Sáche (D) den ~ ébnen — перан. пракла́сці [расчы́сціць] шлях каму́-н., чаму́-н.

den ~ éinschlagen* — вы́браць даро́гу [шлях], узя́ць напра́мак (тс. перан.)

wir háben dénselben ~ — нам па даро́зе

éinen ~ zurücklegen — прайсці́ шлях

sich auf den ~ máchen — адпра́віцца ў даро́гу

auf dem ~e sein, etw. zu tun — наме́рвацца [быць гато́вым] зрабі́ць што-н.

j-n aus dem ~ räumen — перан. убра́ць каго́-н. з даро́гі, забі́ць каго́-н.

er wird mir noch in den ~ kómmen! — ён мне яшчэ́ пападзе́цца!, я з ім разлічу́ся!

j-m in den ~ tréten* — станаві́цца папяро́к даро́гі каму́-н., перашкаджа́ць [заміна́ць] каму́-н.

j-m nicht über den ~ tráuen — не давяра́ць каму́-н. ні на грош

vom ~e ábkommen* — збі́цца з даро́гі

ich kénne hier ~ und Steg — я ве́даю тут ко́жную сцяжы́нку

álle ~e und Stége wíssen* — знаць усе́ хады́ і вы́хады

es war wéder ~ noch Steg zu séhen* — ≅ было́ цёмна, хоць во́ка вы́калі

2) спо́саб, шлях, сро́дак

auf diréktem ~(e) — непасрэ́дна

auf geríchtlichem ~e, auf [in] dem ~e des Rechts — судо́вым пара́дкам, це́раз суд

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)

Габ ’вяз, Ulmus’ (Весці, 1969, 4, 125), габіна ’вяз гладкі, звычайны, Ulmus laevis L.’ (Гродз. Ан.; Кіс.) — Кіс., 135. Польск. gab, gabina ’тс’. Раней лічылі, што гэтыя слав. словы роднасныя з літ. guobà, gúobas ’тс’, лат. guôba (і далей з слав. назвамі дрэў *gabrъ, *grabrъ, *grabъ). Параўн. Буга (Rinkt., 1, 604), які параўноўвае слав. *gabrъ, польск. gab, gabina з балт. словамі і аддзяляе *grabъ (II, 104, 340; Фрэнкель, 1, 176–177). Непакупны (Лекс. балтызмы, 29) указвае, што польск. словы лакалізуюцца ў гаворках Аўгустоўскага павета па суседству з Гродзеншчынай. Польск. і бел. словы ўтвараюць пэўны арэал каля паўднёвай граніцы Літвы і з’яўляюцца запазычаннем з літ. мовы. Застаецца няясным пытанне пра шлях запазычання ў бел. мову (прама з літ. мовы ці праз польск.). Таксама няясна, як утварылася вытворнае габіна самастойна (ад габ) ці гэта запазычанне з польск. gabina? Формы габ могуць адлюстроўваць літ. gúobas, а габіна, gabina (< *gaba?), магчыма, узыходзяць да літ. guobà (для тыпу габіна гэта меркаванне не абавязковае: габіна можа быць утворана прама ад габ, а не ад габа).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Наме́снік ’службовая асоба, што замяшчае кіраўніка’ (ТСБМ), ’удзельнік абраду з боку маладой, які сядзеў побач з ёй да прыезду дружыны жаніха’ (віл., З нар. сл.), ’аканом’ (Мал.), namiéśnik ’намеснік аканома ці карбовы’ (Пятк.), ’аканом у маёнтку’ (Арх. Федар.), параўн. глосу ў Скарыны: анфипатомъ//намесникомъ, укр. намі́сник ’намеснік’, рус. наме́стник ’тс’, польск. namiestnik, namiastek, ст.-чэш. naměstník, чэш., славац. náměstek ’тс’, н.-луж. namjašnik, славен. naniestnik, серб.-харв. на́месник, балг. наме́стник, макед. намесник, ст.-слав. намѣстьникъ ’намеснік’, ’пераемнік’. На падставе таго, што дзеяслоў *naměstiti, ад якога магло быць утворана слова, у славянскіх мовах не зафіксаваны, Львоў (Этимология–1979, 62) услед за Скокам (2, 438) мяркуе, што яно з’яўляецца семантычнай калькай з ням. Statthalter, што ўзнікла ў Маравіі ў час распаўсюджання хрысціянства ў IX ст., адкуль пісьмовым і вусным шляхам стала вядомым на іншых славянскіх землях у значэнні ’намеснік’, ’пераемнік’, ’прадаўжальнік’. Аднак наяўнасць слова ў народнай мове, у прыватнасці ў вясельным абрадзе, дзе яно несумненна паходзіць з прыназоўнікавага спалучэння *na město (намеснік да прыезду жаніха сядзеў на яго месцы побач з маладой), дапускае і іншы шлях утварэння слова.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Стары́ ‘шматгадовы’, ‘даўні’, ‘зношаны’, ‘старажытны, мінулы’ (ТСБМ, Ласт., Байк. і Некр., Бяльк., Сл. ПЗБ, ТС), сюды ж дзеяслоў старэ́ць (ТСБМ). Параўн. укр. ста́рий, рус. ста́рый, стараж.-рус. старъ, польск., в.-луж., н.-луж. stary, чэш., славац. starý, серб.-харв. ста̏р, славен. stàr, балг., макед. стар, ст.-слав. старъ. Прасл. *starъ ‘стары’ з’яўляецца архаічным прыметнікам з суф. *‑rъ ад дзеяслова *stati ‘стаць’; гл. Борысь, 577–578. Роднасныя літ. stóras ‘тоўсты, аб’ёмісты’, ст.-ісл. stórr ‘вялікі, дужы, важны, мужны’; з іншай ступенню вакалізму: ст.-інд. sthirás ‘моцны’ (Фасмер, 3, 747 з літ-рай). Борысь (там жа) з улікам семантыкі і.-е. паралеляў прапаноўвае наступны шлях семантычнага развіцця славянскага *starъ: ‘сталы, моцны’ → ‘той, які знаходзіцца ў поўнай сіле, дужы’ → ‘немалады, стары’; уласна, гэта семантычная інавацыя, якая часткова выцесніла прыметнік *větьxъ (гл. ветхі). Гл. яшчэ Сной₁, 604; Шустар-Шэўц, 1355; Глухак, 580; ЕСУМ, 5, 398. Паводле Мартынава (Язык, 84–85), семантычны зрух у праславянскай ‘вялікі, моцны’ → ‘стары’ адбыўся пад уплывам *matorъ ‘сталы, стары’ — пранікнення з італійскіх моў, параўн. лац. mātūrus ‘спелы, стары’, гл. мацёры.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Réise

f -, -n пае́здка; падаро́жжа;

auf der ~ у даро́зе;

auf ~n sein вандрава́ць;

éine ~ ántreten* адпра́віцца [вы́ехаць] куды́-н.;

auf ~en géhen* адпра́віцца вандрава́ць;

éine ~ nach Berlín падаро́жжа [пае́здка] у Берлі́н;

éine ~ ins Áusland падаро́жжа за мяжу́;

glückliche ~! шчаслі́вай даро́гі!;

wohín die ~? куды́ е́дзеш?, куды́ шлях трыма́еш?

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)

круг, -а, М кру́зе, мн. кругі́, -о́ў, м.

1. Частка плоскасці, абмежаваная акружнасцю, а таксама сама акружнасць.

2. Круглы ўчастак якой-н. паверхні.

3. Прадмет, падобны па форме на круг ці кола.

Выратавальны к.

4. перан., чаго. Пра замкнуты ланцуг дзеянняў, спраў, працэсаў, якімі завяршаецца што-н.

Завяршыць першы к. шахматнага спаборніцтва.

5. перан., чаго. Тое, што і кола (у 4 знач.).

К. дзейнасці.

6. каго або які. Сукупнасць, група людзей з агульнымі інтарэсамі, сувязямі; кола (у 5 знач.).

К. знаёмых.

Сямейны к.

7. Больш далёкі, абходны шлях, дарога і пад. (разм.).

Пайшоў не той сцежкай і зрабіў вялікі к.

◊

Кругі пад вачамі ў каго — сінякі пад вачамі ў каго-н. ад хваробы, стомы, бяссонніцы.

Кругі перад вачамі (у вачах) — цямнее ў вачах ад слабасці, стомы і пад.

На круг (разм.) — па прыблізных падліках.

|| памянш. кружо́к, -жка́, мн. -жкі́, -жко́ў, м. (да 1—3 знач.).

|| прым. кругавы́, -а́я, -о́е (да 1—3 знач.) і кружны́, -а́я, -о́е (да 7 знач.).

Кругавыя працэсы.

Кружная дарога.

○

Кругавая абарона — лінія абароны, якая ўтварае замкнуты ланцуг вакол якога-н. пункга.

◊

Кругавая парука —

а) адказнасць усіх за кожнага і кожнага за ўсіх;

б) узаемнае ўкрывальніцтва, узаемная выручка ў нядобрых справах.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)

здо́лець, ‑ею, ‑ееш, ‑ее і здале́ць, ‑ею, ‑ееш, ‑ее; зак.

1. з інф. Быць у стане зрабіць, выканаць што‑н. [Таня] ведала; каб яна здолела расказаць усё шчыра бацьку, ёй адразу было б лягчэй, яна адразу адчула б сябе дома. Шамякін. Вее крыл узмах На прасторы сінім, Мы пракласці шлях Здолеем, асілім. Пушча.

2. з інф. Атрымаць магчымасць зрабіць што‑н. пры пэўных абставінах. Цяпер, стоячы над калонамі людзей, чалавек здолеў сказаць моцныя словы пра задачы і патрэбы ўсіх тых, што сабраліся тут. Чорны. — У нас сёння на які сеанс білеты? На дзесяць трыццаць? Ну дык вось, я не здолею пайсці. Васілёнак.

3. каго-што. Адолець, асіліць, змагчы. Мілая моладзь, слаўная моладзь Нашай бязмежнай краіны! Горы і мора можаш ты здолець, Сэрцам расплавіць ільдзіны. Купала. // перан. Цалкам завалодаць (пра фізічны стан). У палатцы пад ялінай Сон здалеў, схіліў Марата, Задрамаў, заснуў хлапчына. Шушкевіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)