распа́лены мета́л лёгка дае́ ~ку — тех. раскалённый мета́лл легко́ даёт оса́дку;
парахо́д з невялі́кай ~кай — парохо́д с небольшо́й оса́дкой
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
зо́лата, -а, М -лаце, н.
1. Высакародны метал жоўтага колеру, які ўжыв. як мера каштоўнасцей і ў каштоўных вырабах.
Чыстае з.
Не ўсё з., што блішчыць (прыказка). Чырвонае з.
Чорнае з. (пра нафту). Белае з. (пра бавоўну).
2.зб. Манеты або вырабы з гэтага металу.
Купіць рэч за з.
Хадзіць у золаце.
Заваяваць з. на алімпіядзе (залаты медаль; разм.).
3. Пазалочаныя шаўковыя ніткі.
Шыць золатам.
4.перан. Пра таго (тое), што вылучаецца добрай якасцю, вартасцю (ужыв. таксама як ласк. зварот).
Чалавек ён — з.!
З. ты маё!
|| памянш.-ласк.зо́латка, -а, н. (да 4 знач.) ізо́латца, -а, н. (да 4 знач.).
|| прым.залаты́, -а́я, -о́е (да 1 і 3 знач.).
З. пясок.
З. запас.
З. прызёр (хто атрымаў залаты медаль). Залатыя горы абяцаць каму-н. (абяцаць вялікія даброты, багацце).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
◎ Пла́ціна ’высакародны метал шаравата-белага колеру’ (ТСБМ). З рус.платина ’тс’, якое праз ням.platina ці непасрэдна з ісп.platina ’кепскае срэбра’, вытворнага ад ісп.plaki срэбра’ (Фасмер, 3, 275), — апошняе адпавядае прасл.*platu: у гой час сярэбраны посуд уваходзіў у манетарную сістэму (Мартынаў, вусн. паведамл.).
Плаці́на1 ’гідратэхнічнае збудаванне на рэках і вадаёмах для падняцця ўзроўню вады’ (ТСБМ; Сл. ПЗБ). Да плот (гл.) і суф. ‑ін‑а. Найбольш імаверна, што слова прыйшло з рус. моўнай тэрыторыі. Параўн. рус.паўн.плоти́на́ ’пярэспа’, разан., варонеж. ’гаць’, омск. ’ніжнія бярвёны плыта’, арх. ’фундамент дома з бярвенняў і інш. пабудоў’.
Плаціна́ ’агароджа з жэрдак’ (слуц., ДАБМ, камент., 811), ’доўгая і тонкая жардзіна для плота’ (Варл.), плаці́на ’жэрдка ў плоце’ (астрав., Сл. ПЗБ), плаця́нка ’накрытая паветка, сцены якой з паркану’ (Варл.). Да плот (гл.). Сюды ж пла́ціна ’жэрдка (з плоту)’ (гом., Мат. Гом.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ртуць ’хімічны элемент, вадкі цяжкі метал’ (ТСБМ), народная назва — жыво́е серабро́ (Ласт.). Рус., укр.ртуть, чэш.rtuť, славац.ortuť, польск.rtęć. Стараж.-рус.рътуть (Сразн., 3, 206) — разглядаецца як праславянскі дзеепрыметнік цяперашняга часу незалежнага стану *rьtǫtь (як могуть, словуть), звязаны з літ.rìsti, 1 ас. адз. л. ristù ’каціць, качаць’, лат.rist, 1 ас. адз. л. ritu ’каціць, каціцца’, а таксама літ.riēsti ’гнуць; скручваць; скурчваць; згортваць’, rietė́ti ’каціцца’, лат.riest ’адпадаць, аддзяляцца’, што ўзыходзяць, магчыма, да і.-е.*ret(h)‑ ’бегчы, каціцца’ (Фасмер, 3, 509; Чарных, 2, 124–125). Паводле больш ранняй версіі Міклашыча (285) якая, аднак, сутыкаецца з цяжкасцямі ў фанетычных адносінах, назва элемента паходзіць з араб.`utārid ’ртуць’ пры пасрэдніцтве тур.utaryd ’тс’. Першапачаткова араб.`utārid — назва планеты Меркурый, якая перайшла на хімічны элемент дзякуючы яго “лятучасці”, рухомасці. Параўн. франц.mercure, іт., ісп.mercurio, англ.mercury ’ртуць’. Назва планеты — паводле імені старажытнага рымскага бога гандлю і абаронцы вандроўнікаў Меркурыя — Mercurius (Чарных, 2, 124–125).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пала́дый
(лац. Palladium, ад гр. Palladion)
l) статуя ўзброенага бажаства, часцей за ўсё Афіны Палады, якая, як лічылі старажытныя грэкі і рымляне, ахоўвала горад ад небяспекі;
2) хімічны элемент, метал серабрыста-белага колеру, які выкарыстоўваецца ў ювелірнай справе, тэхніцы і інш.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
хром
(гр. chroma = колер, фарба)
1) хімічны элемент, цвёрды метал шэра-стальнога колеру, які выкарыстоўваецца для вырабу цвёрдых сплаваў, для пакрыцця металічных вырабаў;
2) соль хромавай кіслаты, якая выкарыстоўваецца як жоўтая, аранжавая, чырвоная ці зялёная фарба;
3) сорт мяккай тонкай скуры.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
ВЯЗА́ННЕ,
від тэкстыльнага пляцення з суцэльнай ніткі, выгнутай у петлі, якія злучаюцца паміж сабой у падоўжным і папярочным напрамках, утвараючы эластычнае палатно — трыкатаж, вытворчасць трыкат. вырабаў; від народнага дэкаратыўна-прыкладнага мастацтва. Адрозніваюць вязанне ручное і машыннае. Прамежкавае месца займае вязанне з дапамогай ручных вязальных апаратаў рознай ступені складанасці.
Існуюць 2 асн. спосабы вязання: правязванне пятлі з адначасовым яе закрываннем (вязанне кручком) і правязванне рада незакрытых петляў з наступным іх закрываннем (вязанне пруткамі або з дапамогай прыстасаванняў у выглядзе ліштваў з калкамі). На Беларусі вязанне кручком і пруткамі вядомае з 18 ст., да 20 ст. цалкам выцесніла захаванае яшчэ ад бронзавага веку іголкавае пляценне. Камбінацыі розных прыёмаў вязання даюць магчымасць ствараць багатыя структурна-каляровыя эфекты трыкат. вырабаў. Найб. прыдатныя для вязання ніткі льняныя, баваўняныя, ваўняныя, з хім. валокнаў і змешаныя. Тонкім метал. кручком вяжуць карункі, карункавыя прошвы і падзоры для ручнікоў і бялізны, сурвэткі, абрусы, пакрывалы, адзенне і дэталі да яго; тоўстым драўляным кручком — палавікі і дыванкі. Пруткамі (метал., пластмасавыя) вяжуць сукенкі, блузкі, шарсцяныя жакеты, джэмперы, хусткі, шапкі, пальчаткі, панчохі і інш. вырабы.
Машыннае вязанне на трыкатажных машынах бывае 2 тыпаў: папярочнавязальнае (кулірнае) і асновавязальнае. Выкарыстоўваюць у вытв-сці адзення, бялізны, галантарэйных і швейных вырабаў (гл.Трыкатажная прамысловасць).
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
зо́латан.
1. (метал) Gold n -(e)s;
чырво́нае [чы́стае] зо́лата Dukátengold n;
самаро́дак зо́лата Góldklumpen m -s, -;
2.перан. (пра каго-н.) Pérle f -, -n;
◊
на вагу́ зо́лата das ist Gold(es) wert;
не ўсё то́е зо́лата, што блішчы́ць es ist nicht álles Gold, was glänzt; der Schein trügt
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
срэ́бра, ‑а, м.
1. Высакародны метал шаравата-белага колеру з бляскам. З унікальных мастацкіх вырабаў увагу спыняў вялікі крыж са срэбра і золата.«Помнікі».Але і гандаль рабамі не задавальняў партугальцаў, якія прагнулі захапіць усю краіну з яе багатымі залежамі срэбра.«Маладосць».//перан. Што‑н. бліскуча-белае, колерам ці бляскам падобнае на гэты метал. Сонца стала ўставаць, Ззяла срэбрам трава.Лойка.Дождж срэбра сваё ледзяное На ядраным лузе рассыпаў.Калачынскі./ Пра сівізну. Не, гэта не срэбра на скронях, не вузлы сініх вен на руках і нават не сетка маршчынак ля вачэй.Данілевіч.Барада заслала грудзі, Срэбра ў чорнай барадзе.Бялевіч.
2.зб. Вырабы з гэтага металу. Сем дываноў, фарфор і срэбра, А што за мэбля ў яго!Панчанка.//перан. Пра багацце, раскошу. І ўжо ніяк нельга падумаць, што жыхары Серабранкі хадзілі тут у срэбры ды золаце...Новікаў.[Тапурыя:] — Я вольны марак і просты чалавек, і не змагу я жыць у срэбры і золаце.Самуйлёнак.// Пасярэбраныя шаўковыя ніткі для вышывання, ткання.
3.зб. Разменная манета са сплаву, у якім галоўнай састаўной часткай з’яўляецца срэбра або нікель. У гэтай скрыні былі сх[а]ваны .. лепшыя рэчы: адзенне, палотны, абрусы, рублёў дваццаць срэбра і дзве залатыя пацеркі.Колас.Сапе Мядзведзь, звініць ланцуг, Цыган паважна звоніць срэбрам.Крапіва.
4.перан. Меладычнасць, гучнасць, чысціня (пра гук, голас і пад.). Голас у Насці срэбрам разышоўся па хаце.Чорны.А над намі льюцца срэбрам Птушак галасы.Журба.
•••
Жывое срэбра — ртуць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
БІЛО́ННАЯ МАНЕ́ТА
(ад франц. billon нізкапробнае серабро),
разменная непаўнацэнная метал.манета, намінальная вартасць якой перавышае вартасць металу і затрат на яе выраб; заменнік золата. Як знак вартасці абслугоўвае пераважна рознічны тавараабарот, выконваючы функцыі сродку абарачэння і абмежаванага сродку плацяжу. З 1933 ва ўсіх краінах свету ў абарачэнне ўведзены толькі білонныя манеты, якія вырабляюць з серабра невысокай пробы, медзі, нікелю, алюмінію і інш. металаў. Колькасць білонных манет абумоўлена патрэбамі грашовага абароту, а гранічны тэрмін іх зносу вызначаецца на аснове практычнага вопыту. У наменклатуры дзярж. разліковых білетаў Нац. банка Беларусі (з 1992) білонная манета адсутнічае.