jowl
I [dʒaʊl]
n.
1) ські́віца f.
2) шчака́ f.
II [dʒaʊl]
n.
1) падво́йны падбаро́дак, вальля́к -а m.
2) падгру́дак -ка m. (у жывёліны)
3) вальлё n., вальля́к -а́ m. (у пту́шак)
III [dʒaʊl]
n.
галава́ ры́бы
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
*Зеляпа́н, зелепа́н ’малы шчупак’ (жыт., Нар. словатв.). Утвораны з суфіксам ‑ан (Сцяцко, Афікс. наз., 26) ад кораня *зелеп‑, пра які гл. зялепаць. Больш пашырана зяле́пуха ’недаспелы плод’ (гл.), таму магчыма, што назва малой рыбы — перанос з назвы плода. Не выключана і самастойнае ўтварэнне паводле прыметы ’малы’, ’малады’ ці ’зеленаваты’. Няясна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ме́тка, мётка ’тонкі пруток, на які нанізаны жывыя ўюны, засмажаныя пасля гэтага перад чалеснікамі печы’, ’нізка дробнай рыбы’ (Эр., Маш., ТС, Нар. Гом., Крыв., Янк. 1; глус., КЭС), мёдка ’тс’ (Сержп. Грам.). У выніку кантамінацыі лексем мята́ць ’надзяваць’ (параўн. рус. намётка ’фастрыгаванне’, серб.-харв. мѐтати ’надзяваць’) і ве́тка, вець ’пруток’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ра́цішча ’сетка для лоўлі звяроў і рыбы’ (Гарб.). Няясна; магчыма, звязана з польск. дыял. racica ’сіта для прасейвання пяску’, славац. raca, racka ’сетка (для вышыўкі)’, славен. ráča ’сетка для лоўлі ракаў’, для якіх Фурлан (Бязлай, 3, 142) рэканструюе зыходнае *ratʼa ’сетка’, роднаснае лат. rēte, rētia ’сетка для ловаў’, літ. rė̃tis ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ю́шка 1, ‑і, ДМ юшцы; Р мн. юшак; ж.
Металічны кружок, якім закладаюць адтуліну ў коміне, каб не выходзіла цёплае паветра. Маці.. стаяла ля прыпечка і зачыняла ў коміне юшкі, каб пайшоў дух на выстуджаную за ноч хату. Капыловіч. Каб не здарылася бяда, вокны і юшкі ў коміне перад навальніцай зачыняюць. Грамовіч.
ю́шка 2, ‑і, ДМ юшцы, ж.
1. Страва са свежай рыбы з прыправамі; рыбны адвар. Увечары, калі прыехаў з горада Шыковіч, яны палілі свой касцёр і на агні варылі юшку; Яраш з сынам паспелі налавіць рыбы. Шамякін.
2. Поліўка (у 1 знач.). Сабіна з цікавасцю глядзела ў акно. Яна бачыла, як Сабастыян сам сёрбаў лыжкай юшку, спрабуючы, ці ўварыліся грыбы. Сабаленка.
3. Жыжка ва ўсякай страве. Сёрбай юшку, на дне гушча! З нар.
4. перан. Разм. Кроў. [Чалавек:] Сам бачыў, як у Бабруйску на Казначэйскай нейкі дзяцюк сунуў кулаком у храпу гарадавому, а той толькі юшку выцер, лахі пад пахі ды ходу. Грахоўскі.
•••
Пусціць юшку гл. пусціць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Тхліць ‘даводзіць да гніласці’ (Нас.). Да ту́хлы (гл.) з варыянтным вакалізмам < прасл. *tъxlъ (Фасмер, 4, 128), параўн. тхлявы ‘тухлы’ (Шат.), тхля ‘тухласць’ (Ласт.), тхло ‘тухлы, гнілы пах’ (ТСБМ), ‘душна без паветра (пра рыбу пад тоўстым лёдам)’ (полац., Шн. 2), ‘недахоп кіслароду ў вадзе (на возеры)’ (глыб., Сл. ПЗБ), ‘прыдуха, задуха, замор рыбы ў возеры’ (гарад., Нар. сл., Рэг. сл. Віц.), ‘палонка, прасечаная ў лёдзе, куды выходзіць затохлая рыба’ (полац., Ялік.), ‘адтуліна, праз якую вычэрпваюць затохлую рыбу’ (полац., З нар. сл.); тхлі́ца ‘мор рыбы ад недахопу паветра’ (гродз., ЖНС), тхлі́на ‘тухлы гнілы пах’ (ТСБМ; беласт., Сл. ПЗБ), ‘гніласць’ (Байк. і Некр.), тхлосць ‘застаялы пах’ (Вушац. сл.). Параўн. рус. дыял. тхли́ца ‘рыба, якая задыхнулася ў рацэ’, паводле Фасмера (4, 129) — з *тъхлъ або *дъхлъ, гл. тохнуць, дохнуць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
па́нцырны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да панцыра (у 1 знач.), з’яўляецца панцырам. Панцырныя даспехі.
2. Які мае адносіны да панцыра (у 2 знач.); які пакрыты панцырам. Панцырныя рыбы.
3. Зроблены з металічных кольцаў, якія ўваходзяць адно ў другое. Ложак з панцырнай сеткай.
4. Спец. Пакрыты металічнай абшыўкай, бранёй.
5. Які мае адносіны да панцыра (у 4 знач.). Панцырны скафандр.
6. Які мае цвёрдае покрыва (пра плады некаторых раслін). Панцырныя сарты сланечніку.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пляска́цца 1, пляшчуся, плешчашся, плешчацца; незак.
1. Рухаючыся, удараючыся аб што‑н., рабіць шум, пляск (пра вадкасць). Вакол урачыстая цішыня і спакой. Павольна плешчацца аб каменне вада. С. Александровіч.
2. Рухаючыся ў вадзе, рабіць шум, пляск; плюхацца. Рыбы пляскаліся, падскокваючы над вадою. «Маладосць». // Абліваць сябе або адзін аднаго вадой. Да ракі, да чыстае затокі Бег асілак лёгка перад ёй [Марынай], І вадой пляскаліся, як дзеці. Бялевіч.
пляска́цца 2, плешчацца; незак.
Зал. да пляскаць 2.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Гарка́вы 1, гарка́віць (БРС). Гл. га́ркаць.
Гарка́вы 2 ’гаркаваты, горкі’ (Нас., Бяльк., Касп.). Здаецца, прасл. слова *gorьkavъjь; серб.-харв. го̏ркав, чэш. hořkavý, польск. gorzkawy. Гл. Трубачоў, Эт. сл., 7, 55. Далей сюды рус. назва рыбы горька́вка (там жа), бел. назва расліны гарка́ўка (параўн. у Бяльк.: «Калі сырваць яе — унізе выступаем горкае малако»).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Маты́рка ’шнурок з драўлянай палачкай на адным канцы і драцяным стрыжнем на другім для нанізвання рыбы’ (міёр., Нар. сл.). Няясна. Магчыма, роднаснае да рус. паўн. мотырь, мотырь ’палка ў рыбалоўнай сеці’, ’кол, пахіла ўбіты ў зямлю над агнём (замест сошак), на якім вешаюць чайнік’ і да кіраў. мотылка ’прыстасаванне для намоткі нітак’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)