БАЛЬЗА́К (Balzac) Анарэ дэ

(20.5.1799, г. Тур, Францыя — 18.8.1850),

французскі пісьменнік, пачынальнік рэалізму 19 ст. Вучыўся ў Вандомскім каледжы; у 1819 скончыў парыжскую Школу права, адначасова праслухаў курс л-ры ў Сарбоне. Першы твор — класіцыстычная трагедыя ў вершах «Кромвель» (1820). Поспех і прызнанне прыйшлі з выхадам гіст. рамана «Шуаны» (1829). Прыярытэтам эстэт. сістэмы пісьменніка стаў матэрыяльны свет і будзённае жыццё. Гэта выходзіла па-за межы рамантызму, які панаваў у л-ры да 1830-х г. Аднак традыцыі рамант. мастацтва заўсёды прысутнічалі ў творчасці Бальзака, выяўляліся пры адлюстраванні ўсёпаглынальнай страсці герояў. Назіральнасць і празорлівасць пісьменніка дазволілі зразумець гал. тэндэнцыю эпохі — эканам. пераразмеркаванне багацця, уласнасці і выхад на авансцэну новых уладароў жыцця — фінансістаў, спекулянтаў, ліхвяроў, дзялкоў, якія вырашалі лёс грамадства, стваралі жывую гісторыю. Так нарадзіліся вобразы Габсэка, Грандэ, Гарыо, Нусінгена. Адчуванне свету ў яго цэласнасці і ўнутранай узаемазвязанасці прывяло Бальзака ў 1834 да задумы стварыць «грандыёзны раман пра грамадства», людзей і падзеі 19 ст., якая рэалізавана ў вялізным цыкле раманаў і навел (каля 100) пад назвай «Чалавечая камедыя» пра Францыю перыяду Рэстаўрацыі і Ліпеньскай манархіі. Вылучаюцца 3 яго часткі (эцюды). «Эцюды звычаяў» падзяляліся на сцэны прыватнага («Габсэк», 1830; «Трыццацігадовая жанчына», 1831—34, канчатковая рэд. 1842; «Бацька Гарыо», 1834—35, і інш.), правінцыяльнага («Яўгенія Грандэ», 1833; «Музей старажытнасцяў», 1836—38; «Страчаныя ілюзіі», 1837—43, і інш.), парыжскага («Бляск і ўбоства куртызанак», 1838—47; «Кузіна Бэта», 1846; «Кузэн Понс», 1847, і інш.), ваеннага («Шуаны» і інш.), паліт. («Цёмная справа», 1841, і інш.) і вясковага («Вясковы лекар», 1833, і інш.) жыцця. «Філасофскія эцюды» склалі «Шчыгрынавая скура» (1830—31), «Элексір даўгалецця» (1830), «Пошукі абсалюту» (1834) і інш. У «аналітычныя эцюды» ўвайшлі «Фізіялогія шлюбу» (1829), «Дробныя нягоды сямейнага жыцця» (1845—46) і інш. Творы аб’ядноўваліся агульнымі героямі, якія ўяўлялі сабой розныя тыпы: узроставыя, прафесійныя, сацыяльныя, маральныя, псіхалагічныя і гэтак далей. Бальзак абараняў манархію, каталіцызм і адначасова захапляўся бурж. прагрэсам. Аднак ніхто лепш за яго не паказаў заганы грамадства, у якім грошы і асабісты інтарэс вынішчаюць усё лепшае, натуральнае з чалавечых адносін і здольныя ператварыць чалавека ў монстра. Творчая манера Бальзака вызначаецца апісальнасцю, стыль — дэталёвасцю, жывапіснасцю. Яму належаць таксама збор навел «Свавольныя апавяданні» (1832—37), п’есы («Мачаха», 1848, і інш.), крытычныя артыкулы («Эцюд пра Бейля», прадмова да «Чалавечай камедыі» і інш.). На бел. сцэне ставіліся спектаклі па п’есах Бальзака «Мачаха», «Драпежніца», раманах «Яўгенія Грандэ», «Баламутка» («Жыццё халасцяка»).

Тв.:

Бел. пер. — Габсэк. Мн., 1993;

Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1—24. М., 1960.

Літ.:

Реизов Б.Г. Бальзак: Сб. статей. Л., 1960;

Бальзак в воспоминаниях современников. М., 1986;

Моруа А. Прометей, или Жизнь Бальзака: Пер. с фр. М., 1988.

С.Д.Малюковіч.

т. 2, с. 264

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

соста́вить сов.

1. (вместо или сверху вниз) саста́віць, мног. пасаста́ўляць, скла́сці, мног. пасклада́ць, паскла́дваць; (сборник, словарь и т. п. — ещё) укла́сці; (из предметов, химических элементов) саста́віць, мног. пасастаўля́ць;

соста́вить сту́лья в у́гол саста́віць крэ́слы ў куто́к;

соста́вить цветы́ с подоко́нника на́ пол саста́віць кве́ткі (вазо́ны) на падло́гу;

соста́вить предложе́ние скла́сці сказ;

соста́вить слова́рь скла́сці (укла́сці) сло́ўнік;

соста́вить протоко́л скла́сці пратако́л;

соста́вить акт скла́сці акт;

2. (организовать) скла́сці, мног. пасклада́ць, паскла́дваць, арганізава́ць;

соста́вить хор скла́сці (арганізава́ць) хор;

3. (скопить) сабра́ць, мног. пазбіра́ць, скла́сці;

соста́вить библиоте́ку сабра́ць бібліятэ́ку;

4. (образовать какое-л. количество) скла́сці;

расхо́ды соста́вят не бо́льше миллио́на рубле́й выда́ткі складу́ць не больш чым (як) мільён (не больш за мільён) рублёў;

5. (создать путём наблюдений или логических заключений) скла́сці;

соста́вить мне́ние скла́сці ду́мку;

6. (явиться, представить) скла́сці; з’яві́цца (чым); (быть) быць (чым);

э́то не соста́вит затрудне́ния сде́лать гэ́та не ця́жка зрабі́ць;

7. (приобрести) здабы́ць; (достичь) дасягну́ць;

соста́вить себе́ и́мя здабы́ць сабе́ імя́;

◊

соста́вить чьё-л. сча́стье зрабі́ць каго́-не́будзь шчаслі́вым;

соста́вить вы́годную (хоро́шую) па́ртию уст. вы́гадна ажані́цца (вы́йсці за́муж).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

попа́сться

1. (встретиться, случиться) тра́піцца; папа́сціся;

по пути́ мне никто́ не попа́лся па даро́зе мне ніхто́ не тра́піўся (не папа́ўся);

2. (оказаться уличённым, пойманным или в каких-л. условиях против воли) папа́сціся;

вор, наконе́ц, попа́лся зло́дзей, нарэ́шце, папа́ўся;

попа́сться в плен папа́сціся ў пало́н;

◊

попа́сться на у́дочку папа́сціся на ву́ду (на ву́дачку);

попа́сться на глаза́ тра́піцца на во́чы;

попа́сться по́д руку тра́піцца (тра́піць) пад руку́;

что попадётся што тра́піцца (пападзе́цца);

вот так попа́лся! вось дык папа́ўся (уско́чыў)!; (влопался) укляпа́ўся, уло́паўся!;

пе́рвый попа́вшийся пе́ршы сустрэ́чны.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

привя́занность ж.

1. (о чувстве — расположение) прыхі́льнасць, -ці ж.; (симпатия) сімпа́тыя, -тыі ж.; (любовь) лю́басць, -ці ж., любо́ў, -бо́ві и -бві́ ж., замілава́нне, -ння ср.; (преданность) адда́насць, -ці ж.;

привя́занность к семье́ любо́ў да сям’і́, адда́насць сям’і́;

2. (о человеке или предмете) упадаба́нне, -ння ср., упадо́ба, -бы ж.; (симпатия) сімпа́тыя, -тыі ж.; (любовь) любо́ў, -бо́ві и -бві́ ж., замілава́нне, -ння ср.; (любимец) улюбёнец, -нца м., (любимица) улюбёнка, -кі ж.;

кни́га — моя да́внишняя привя́занность кні́га — мая́ да́ўняя упадо́ба (любо́ў);

она́ — его́ ста́рая привя́занность яна́ — яго́ стара́я сімпа́тыя (любо́ў).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

каля́ предлог с род.

1. (рядом — с определённой стороны) во́зле, у, при (ком, чём), на (ком, чём);

дрэ́ва расце́ к. пло́та — де́рево растёт во́зле (у) забо́ра;

ха́та стаі́ць к. ракі́ — дом стои́т во́зле (у) реки́ (на реке́);

2. (рядом — с нескольких сторон или с неизвестной стороны) о́коло;

к. дрэ́ва лята́лі вераб’і́ — о́коло де́рева лета́ли воробьи́;

стань к. варо́т — стань о́коло воро́т;

3. (приблизительно) о́коло;

да вёскі к. двух кіламе́траў — до дере́вни о́коло двух киломе́тров;

яму́ к. двух год — ему́ о́коло двух лет;

к. по́ўначы — о́коло полу́ночи

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

◎ Калужа́нка, калу́жынка ’кошык’ (Мат. Гом.). У іншых беларускіх крыніцах не адзначаецца, аднак сумнявацца ў дэфініцыі як быішам няма прычыны, няглсдзячы на непераканаўчыя ілюстрацыі. Параўн.: «Ой якія добрыя яблыкі стаяць у калужанцы. У цябе новая калу́жынка такая харошчая» (Мат. Гом., 199). Нягледзячы на супадзенне фармальна і па акцэнтуацыі з калужына. ’лужына’ суаднесці гэтыя лексемы, як здаецца, нельга. З магчымых паралелей звяртаюць на сябе ўвагу адзначанае Далем рус. усх.-сіб. калуга ’кошык, кашолка’ і больш блізкае фармальна тамб. калужка ’драўлянае самаробнае выдзеўбніце блюда’. Не выключана, што сюды неабходна аднесці і арханг., халмаг. калуга ’драўляная скрыня, рыбнік з прарэзамі, зроблены ў выглядзе лодкі, які выкарыстоўваецца для перавозкі жывой рыбы па вадзе’; на гэту рэалію назва магла перайсці з больш даўняга плеценага вырабу. У такім выпадку’, нягледзячы на іншую суфіксацыю, гэты прыклад неабходна кваліфікаваць як больш дакладны адпаведнік у параўнанні з калужка ’драўлянае блюда’. Апошнюю лексему, відаць, неабходна супастаўляць з вядомай назвай драўлянай міскі (у рус. гаворках калга, калгашка, калган, калгушка, колган і да т. п.). Беларускія і паўн.-рус. прыклады дазваляюць узнавіць аснову кал‑, хаця, відавочна, поўнасцю выключыць іншай магчымасці нельга. Значэнне асновы пакуль што неабходна разумець як ’плецены выраб’, пры гэтым, відавочна, назва характарызавала або яго форму, або нейкую спецыфічную прымету. Дакладных адпаведнікаў у іншых слав. мовах намі не выяўлена, аднак калі дапускаць архаічнасць утварэння, усх.-слав. прыклады можна параўнаць з каш. (славін.) kalizńa ’пустое, нежылое памяшканне’ і, магчыма, больш падыходзячае па семантыцы рус. с.-ур. калспа ’гняздо собаля ў кучы ламачча’, разглядаючы іх як роднасныя на узроўні асноў. Пры гэтым рускі прыклад не вельмі ясны фармальна, а зах.-слав. — семантычна, што не дазваляе лічыць гэтыя супастаўленні надзейнымі. Калі разглядаць прыведзеныя лексемы як усходнеславянскія, можна паспрабаваць разгледзець іх як дэрываты ад каlъ падобныя фармальна да рус. наўг. калюх ’пасудзіна для адыходаў (з якой звычайна кормяць свойскіх жывёл)’ (як вытворнае ад fta/ъ гэта слова разглядае Трубачоў, Эт. сл., 9, 125, аднак з іншай матывацыяй). Магчыма, архетып рэаліі (калужанка, калуга) неабходна разумець як плецены выраб, аблеплены, абмазаны глінай. Пацвердзіць гэта цяжка, хаця як на нейкі аналаг можна спаслацца на ўтворанао іншым спосабам серб.-харв. каленица ’сноп саломы, змочаны растворам гліны, які ўжываецца для пакрыцця даху’, ’гліняная міска’, чэш. дыял. kalenec ’тс’. Рус. алан. колисанка ’кошык, абмазаны гноем і абліты вадой, прыстасаваны катацца з горак’, пск., цвяр., кастрам. колыжка ’невялікі вазок’, тульск., раз. ’калыска’ і паводле тлумачэння Даля «лубяное лукошко или плетюшка» (ярасл., вяц.). Паходжанне гэтых лексем зразумелае, параўн., напрыклад, рус. тульск. колиска ’плеценая калыска для дзіцяці’ або ярасл. колышка ’плецены кошык’, ’плецены кошык для cena’, ’вялікі дрэннай работы кошык для бульбы і да т. п.’, каляз., цвяр. ’каробачка з бяросты, пасудзіна для вады’. Відавочна, што назва плеценай калыскі магла пераносіцца на іншыя плеценыя вырабы. Не выключана, што ў выпадку з бел. лексемай назіраецца падобны працэс. Словаўтварэнне можна тлумачыць як вынік субстытуцыі суфікса (пры зацямненні ўнутранай формы?);⇉першапачаткова, магчыма, чыста фанетычны працэс (калыб‑ калуб‑), хаця не выключана, што была толькі мена суфікса.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

у​I предлог с род.

1. (около, возле) каля́, ля (каго, чаго); (при) пры (чым); (за) за (кім, чым);

останови́ться у две́ри спыні́цца каля́ (ля) дзвярэ́й;

уса́дьба у доро́ги сядзі́ба каля́ (ля) даро́гі (пры даро́зе);

стоя́ть у станка́ стая́ць пры станку́ (за станко́м, каля станка́);

сиде́ть у руля́ сядзе́ць за рулём;

у телефо́на пры тэлефо́не (каля́ тэлефо́на);

у роя́ля за рая́лем;

2. (при указании на лицо или предмет, к которым что-л. относится, в пределах которых что-л. происходит) у, ў (каго, чаго); при этом у употребляется в начале предложения, после знаков препинания и после согласных; ў — после гласных, если слово, оканчивающееся на гласный, не отделено от предлога знаком препинания;

жить у това́рища жыць у тава́рыша;

шить пальто́ у портно́го шыць паліто́ ў краўца́;

у нас сего́дня гость у нас сёння госць;

у меня́ нет вре́мени у мяне́ няма́ ча́су;

у него́ три сына у яго́ тры сыны́; кроме того, иногда переводится также иными предлогами или конструкциями без предлогов, в частности: а) (в знач. «вместе», «при») пры (кім, чым);

жить у роди́телей жыць у бацько́ў (пры бацька́х); б) (в знач. принадлежности, когда указывается на то, чему свойственно что-л. или к чему приделано что-л.) на (чым), у (чым); а также переводится конструкциями с род. падежом без предлога и конструкциями с глаголом мець;

лист у кле́вера тройча́тый ліст у канюшы́ны (на канюшы́не) трайча́сты;

у магази́на есть вы́веска на магазі́не ёсць шы́льда;

дверь у шка́фа заперта́ дзве́ры ў ша́фе замкнёны;

но́жки у стола́ неро́вные но́жкі стала́ (у стале́) няро́ўныя; в) (со словом «меня» при выражении угрозы) у каго́, а также без предлога с дат.;

бу́дешь ты у меня́ знать! бу́дзеш ты ў мяне́ (мне) ве́даць!;

смотри́ ты у меня́! глядзі́ ты мне (у мяне́)!;

посме́й то́лько у меня́! паспрабу́й то́лькі мне (у мяне́)!;

◊

быть у вла́сти стая́ць на чале́ ўла́ды, трыма́ць ула́ду.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

гэ́ты мест. указ., м. (гэ́та (гэ́тая) ж., гэ́та (гэ́тае) ср.; мн. гэ́тыя)

1. в разн. знач. э́тот;

г. ці той лес? — э́тот или тот лес?;

на гэ́тым баку́ — на э́той стороне́;

от ужо́ мне гэ́тыя капры́зы — вот уж э́ти мне капри́зы;

я расказа́ў — і гэ́таму паве́рылі — я рассказа́л — и э́тому пове́рили;

2. (только что упомянутый) э́тот; (данный — ещё) настоя́щий;

за г. час — за э́то вре́мя;

да гэ́тага ча́су — до настоя́щего вре́мени;

гэ́тым паведамля́ем — канц. настоя́щим уведомля́ем;

гэ́тымі дня́мі — на днях;

пры гэ́тым — при э́том;

не без гэ́тага — не без э́того

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

перабі́ць сов.

1. в разн. знач. переби́ть;

п. ваўко́ў — переби́ть волко́в;

п. ку́плю — переби́ть поку́пку;

п. пах — переби́ть за́пах;

п. паду́шкі — переби́ть поду́шки;

п. мяч — переби́ть мяч;

2. (разбить во множестве) переби́ть, переколоти́ть;

п. по́суд — переби́ть (переколоти́ть) посу́ду;

3. (сломать ударом) переби́ть, перешиби́ть;

п. руку́ — переби́ть (перешиби́ть) ру́ку;

4. перегороди́ть;

п. пако́й — перегороди́ть ко́мнату;

5. (приостановить, помешать нормальному развитию чего-л.) переби́ть, прерва́ть;

п. прамо́ўцу — переби́ть (прерва́ть) ора́тора;

п. сон (апеты́т) — переби́ть сон (аппети́т);

6. (прибить иначе или в другом месте) переби́ть, переколоти́ть;

◊ пу́гай абуха́ не пераб’е́ш! — посл. пле́тью обуха́ не перешибёшь

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

склада́ць несов.

1. (в одно место) скла́дывать; (в копны — ещё) копни́ть; (упаковывать — ещё) укла́дывать;

2. (составлять из частей) скла́дывать;

3. (организовывать) составля́ть;

4. (создавать) составля́ть; (песню и т.п. — ещё) слага́ть, сочиня́ть;

5. (производить арифметическое действие) скла́дывать;

6. (придавать чему-л. какой-л. вид, форму, положение) скла́дывать;

7. (снимать) скла́дывать, слага́ть;

8. (образовывать какое-л. количество чего-л. в итоге, в сумме) составля́ть;

9. перен. (создавать путём наблюдений или логических заключений) составля́ть;

10. (вину с себя на кого-л.) сва́ливать, слага́ть;

1-10 см. скла́сці;

◊ не ~да́ючы рук — не поклада́я рук

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)