Жанда́р. Рус.жандарм, укр.жандар, жандарм, польск.żandarm, дыял.żandar (ёсць у Карловіча), в.-луж.žandarm, чэш.žandarm, дыял. і кніжн. зняваж. žandar, славац.žandar, славен.žandar, žandȃrm, серб.-харв.жа̀нда̄р, жа̏ндар, жа̀ндарм, жа̏ндарм, балг.жанда́р, жанда́рин, жанда́рм, макед.жандар, џандар, жандарм ’тс’. У XIX ст. (Гіст. лекс., 245) з польск., дзе з франц.gendarme (з XV ст.) ’воін цяжкай кавалерыі’ < gens dʼarmes ’людзі са зброяй’. Блох-Вартбург (287), магчыма, праз ням.Gendarm, дзе з канца XVIII — пачатку XIX ст. (Пауль, 232). Рус.жандарм (з 1711 г. < франц.) ’конны воін’ > ’жандар’ магло зрабіць уплыў на бел. націск. Канчатковае м магло быць утрачана ў крыніцы запазычання ў слав. мовы, хутчэй у ням., бо з франц. менш было шырокіх непасрэдных кантактаў. З другога боку, магчыма ўтрата м у выніку аналогіі да слоў тыпу арандар, уладар, гаспадар, друкар (Вярхоў, Назоўнікі на ‑ар (‑яр) у беларускай мове, 1970, 27).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ку́рва ’распусная жанчына’ (Нас., Шат., Сержп. Ск., Мядзв., Шпіл., Грыг.). Укр.курва, рус.курва ’тс’, балг. і макед.курва, серб.-харв.ку̑рва, славен.kȗrva ’тс’, польск.kurwa, чэш.kurva, славац.kurva, в.-луж.kurwa ’тс’. Прасл.kury, kurъve ’meretrix’. Рад даследчыкаў разглядаюць славянскія формы як такія, што праніклі з германскай (ст.-ісл.hóra, ст.-в.-ням.huora). Да германскіх форм прыводзяць вельмі ненадзейную паралель: лац.cārus ’дарагі, мілы’, ст.-інд.kārunya ’спачуванне, ласка’ (Бернекер, 651). Іншыя ўзводзяць прасл.kury да kurъ ’певень’. У якасці семантычнай паралелі разглядаецца франц.cocotte ’курачка і какотка’. Незразумелым застаецца паходжанне гоц.hōrs ’пралюбадзей’ (Кіпарскі, Gemeinslav., 42). Мы разглядаем прасл.kury як генетычна звязанае са ст.-грэч.χύριος ’пан, гаспадар’ і прасл.praščurъ ’роданачальнік’, літ.prakuréjus ’прарадзіцель’. У такім разе прасл.kury мела значэнне ’жанчына рода, абшчыны’ > ’жанчына ва ўмовах паліандрыі’. Германскія формы паходзяць ад славянскіх (Мартынаў, Лекс. взаим., 208–209). Параўн. Махэк, Slavia, 21, 260.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
камо́ра, ‑ы, ж.
1. Халоднае памяшканне пры хаце для захоўвання запасаў ежы, адзення і іншых хатніх рэчаў. Сала і мяса гаспадар склаў у кубелец і паставіў у каморы.Сабаленка.— Цягні мне ўсё! — крычаў ён [Юхім] на Альбіну, — Нясі з каморы яйкі і вяндліну! Нясі! — мне трэба частаваць гасцей!З. Астапенка.Маці.. прынесла з каморы чыстае адзенне.Якімовіч.
2. Бакоўка ў вясковай хаце, дзе звычайна спяць. Дзед.. выносіў мяне праз сенцы ў камору маіх бацькоў і распранаў.Бядуля.Ціха сон у камору ўступае.Багдановіч.
3.Уст. Кантрольны пункт лясніцтва. Наўперад ён праз час каторы Быў пры падлоўчым на каморы.Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
по́сны, ‑ая, ‑ае.
1. Без мяса і малака, не скаромны. Вячэра мусіла быць посная, але ж трэба было згатаваць нямала-нямнога: дванаццаць страў!Мележ.— Сядай, сынок... Нічога лепшага ў мяне няма... Капуста посная.Чарнышэвіч.
2. Не тлусты. Посная свініна.
3.перан. Хмурны, сумны (пра выраз твару, усмешку і пад.). Малашкін сядзеў выпрастапы, з посным тварам чакаў голасу сакратара.Пестрак.Гаспадар пакоя неяк знячэўку ўстрапянуўся, ураз сагнаў ўсмешку з твару, які стаў ад таго сумны і посны.Быкаў.
4.перан. Прытворна сціплы, ханжаскі. Парэчкус злажыў рукі і падняў угару посны твар, як на маленні.Броўка.
•••
Посны дзеньгл. дзень.
Посны цукаргл. цукар.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
трысце́н, ‑а, ітрысце́нь, ‑я, м.
Прыбудова да хаты і пад. з трох сцен. На пясчаным узгорку, над самым краем балотца, што зарасло нізкім хвойнікам і алешнікам, стаіць непакрыты хлеў — трысцен: чацвёртая сцяна з жэрдак.Галавач.І сапраўды, крокаў праз якіх сотні паўтары мы выйшлі на палянку, на якой, нібы тулячыся да лесу, стаяў велікаваты, з трысценам, драўляны дом.Сабаленка.Збудаваў .. [Рыгор] на Наносах хаціну, падобную на лазню, прыстроіў з боку яе трысцен для каровы і пасадзіў сям’ю ў сваю хату.Чарнышэвіч.Гаспадар, прыбіраючы з акон гэблі, [долаты] і іншыя інструменты, апавядаў папу, як ён цэлы год быў заняты будоўляй трысценя і новага хл[я]ва.Бядуля.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
чужані́ца, ‑ы, м. і ж.
1. Чужы, нетутэйшы чалавек. [Арцём:] — Я — нетутэйшы. Я, можна сказаць, чужаніца гэтаму сялу.Бажко.// Іншаземны захопнік, вораг. Чужаніцы з далёкай ішлі стараны То крыжовым паходам, то лютай вайною.Грахоўскі.Але не, не тая гэта Хата з смольнай сталяніцай, Тую хату грозным летам Падпалілі чужаніцы.Кірэенка.
2. Не родны, не сваяк. [Цыпруян:] — Ты мне чужая-чужаніца, а лепш за родную дачку.Калюга.Так і жыў Мацей чужаніцай у хаце: ні госць, ні гаспадар.Пальчэўскі.
3. Чалавек, які па духу, поглядах і пад. чужы якому‑н. асяроддзю. Ён [Цімох] быў у калгасе гультай, Калгасу заўжды чужаніца.Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шматава́ць, ‑тую, ‑туеш, ‑туе; незак., каго-што.
Разм.
1. Рваць на шматы, кавалкі; шкуматаць. Вецер хапаў за полы, засыпаў сухім калючым снегам вочы, кідаўся ўбок і шматаваў палотнішчы афіш.Васілевіч.Гэтак было і са мною: колькі разоў я пачынаў пісаць, і кожны раз напісанае шматаваў на кавалачкі і кідаў у кошык.Сабаленка.То там, то тут наваколле ўздрыгвала ад моцных абвальных выбухаў бомб, якія шматавалі паркую веснавую зямлю.Мележ.
2.перан. Бязлітасна прыгнятаць каго‑н., здзекавацца над кім‑н. [Война:] — Гарнастай — подлы і хцівы звер, але з яго робяць бялюткую мантыю, і яе гаспадар чамусьці атрымлівае правы шматаваць свой народ і процьму другіх.Караткевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ке́міць ’разумець, разбірацца, цяміць’ (ТСБМ, Шат., ТС, КЭС, лаг., Гарэц., Бір.). Укр.кемити ’тс’. Фанетычны крытэрый дазваляе меркаваць аб лексічным пранікненні з польскай, хаця непасрэднай крыніцы мы не знаходзім. ЕСУМ, 2, 422 тлумачыць гэта наступным чынам. Прасл.kъm‑ (укр.кмітливий, прикмета) дало польск.kiem‑, на аснове якога ўзнікла невядомая нам польская лексема як крыніца беларускіх і ўкраінскіх слоў. Гэтыя разважанні здаюцца даволі праблематычнымі, паколькі нам невядомае польск.*kiemić, а таксама яго дэрываты (*kiemny, *kiemliwy). Аўтары ЕСУМ хацелі б бачыць у якасці зыходнай лексемы прасл.kъmetь, у якім, апрача значэнняў ’селянін’ і ’гаспадар’, існуюць значэнні ’галава роду, старшыня, мудрэц, хітры і спрытны чалавек’, прычым апошнія значэнні мы сустракаем ва ўсіх трох групах славянскіх моў (гл. кмець). Калі ўтварыць ад прасл.kъmetь дзеяслоў, атрымаецца kъmetiti (як gostiti < gostъ), якое ў выніку гаплалогіі магло пераўтварыцца ў *kъmeti або *kъměti. Першае на польскай моўнай глебе дало б *kiemić (resp. *kmić). Параўн. польск.kpić і каш.kʼepic (ад kiep).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
kind
I[kaɪnd]
adj.
1) до́бры; ве́тлы, прыве́тны; спрыя́льны
kind words — до́брыя, добразычлі́выя сло́вы
a kind and gentle heart — спага́длівае й чу́лае сэ́рца
2) ласка́вы
be so kind — бу́дзь ласка́вы, калі́ ла́ска
3) ува́жлівы, ува́жны, чу́лы, клапатлі́вы
a kind master — клапатлі́вы гаспада́р
II[kaɪnd]
n.
1) гату́нак -ку m., род -у m.
2) паро́да f.
•
- in kind
- kind of
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
boss
I[bɔs]1.
n.
1) гаспада́р -а́, нагля́дчык -а m., старэ́йшы працаўні́к; ма́йстра -ы m.
2) нача́льнік, бос -а m.
2.
v.t.
быць гаспадаро́м; кірава́ць, зага́дваць
3.
adj.
гало́ўны; вяду́чы; кіру́ючы
II[bɔs]1.
n.
1) рэлье́фны арна́мэнт са срэ́бра, слано́вае ко́сьці
2) гуз -а m.; вы́пукласьць f.
3) Geol. ку́пальная структу́ра
2.
v.t.
упрыго́жваць рэлье́фным арнамэ́нтам
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)