рука́, ‑і, ДМ ‑руцэ; мн. рукі, рук, ж.
1. Верхняя канечнасць чалавека ад плечавога сустава да канца пальцаў. [Гаспадыня] прысеўшы на кукішкі, накладала сабе на руку пасечаныя Валодзем дровы. Арабей. // Гэтая ж канечнасць ад запясця да канца пальцаў; кісць. На чорным фоне адзежы белая рука з адтапыраным пальцам была вельмі выразна белая, як мармуровая. Чорны. — Дзякую, — сказаў Бярозін і шчыра паціснуў руку Шусту. Шчарбатаў. // Пярэдняя канечнасць у малпы. / у перан. ужыв. Аднойчы ранкам непадалёку ад нас падняў у неба сваю магутную руку вежавы кран. Гарбук. З гора замахае доўгімі рукамі, Быццам папярхнуўшыся мукой, вятрак. Танк.
2. Верхняя канечнасць чалавека як прылада працы. — Вы ў такім стане, што я не магу вам дазволіць рабіць аперацыю. Для гэтага патрэбна спакойная рука... Шахавец. — Кожнаму чалавеку даецца права абрабляць зямлю сваімі рукамі, — заўважыў Іваніцкі. Мурашка. // След, вынік чыёй‑н. дзейнасці. Ва ўсім адчувалася вока і руплівая рука добрага гаспадара. «Беларусь». Ва ўсім відаць клапатлівую дзявоцкую руку. Мурашка.
3. толькі мн. (ру́кі, рук). Людзі, якія выконваюць работу; рабочая сіла, работнікі. А лішнія калгасныя рукі паехалі на зарабаткі. Баранавых. Але вядома, браце мілы: Тут рукі трэба, сілы, сілы, А іх няма, заўважце самі. Колас.
4. толькі адз. Манера пісьма, почырк; стыль. І ў тым і ў другім творы відаць рука аднаго аўтара. Шкраба.
5. перан. Пра чалавека, краіну і пад., як уладу над кім‑н., як уладальніка чаго‑н. [Тапурыя:] — Пакутаваў бы ты пад гаспадарскай рукой да старасці год. Самуйлёнак. Хата стаяла тая ж самая і на тым жа месцы, але людзі, якія цяпер жылі ў ёй — маці Ціхамірава прадала хату, як сабралася ехаць гады праз два пасля вайны ў Сібір, — не ведалі Ціхаміра, бо гэта былі ўжо нават не дубраўцы, а прыезджыя, і хату яны куплялі таксама з другіх рук. Чыгрынаў.
6. Ва ўскосных склонах з прыназоўнікамі, а таксама з азначэннямі «правая», «левая», ужываецца ў значэнні: старана, бок. Па правай руцэ цягнуўся ельнік уперамешку з маладымі хвоямі. Колас. З правай рукі, на поўдні, грымела таксама. Брыль.
7. перан. Ужываецца для абазначэння ўласцівасці і якасці характару чалавека. Жалезная рука. Цвёрдая рука. □ Пакуль калгас быў малы, у ім усё ішло ўсталяваным ладам, да таго ж у старшыні ў раёне была шчодрая рука. Дуброўскі.
8. толькі адз. Разм. Пра чалавека, які можа пасадзейнічаць, аказаць пратэкцыю, падтрымку каму‑н. [Таркайла:] — З’явіліся нейкія людзі.. Заб’юць. Было ўжо так. Ніхто не скардзіцца. У іх, кажуць, у судзе рука. І вам не раю, калі часам атрымаеце... Караткевіч. — Што яму, пану, зробіш? Ён дзе ні пайшоў — усюды ў яго свая рука... Якімовіч.
9. толькі адз. Ужываецца ў некаторых спалучэннях у значэнні: згода на шлюб з кім‑н. Калі будавалася [Міхаліна], не было адбою ад леснікоў і шафёраў: кожны халасты прапаноўваў сваю руку, угаворваў выйсці замуж. Ракітны. Прыйшоў не насмяяцца, а прасіць яе [Раісы] рукі. Гроднеў.
10. У вінавальным склоне адз. л. з прыназ. «пад» і азначэннем. Азначае стан, настрой і пад. Пад гарачую руку. Пад п’яную руку.
•••
Рабочыя рукі — рабочыя, рабочая сіла.
Абедзвюма рукамі трымацца гл. трымацца.
Абедзвюма рукамі ўхапіцца гл. ухапіцца.
Абы з рук — абы-як, недабраякасна (рабіць што‑н.).
Адбівацца рукамі і нагамі гл. адбівацца.
Адбіцца ад рук гл. адбіцца.
Адваліліся рукі — прапала ахвота (што‑н. рабіць).
Адмахвацца рукамі і нагамі гл. адмахвацца.
Ад рукі — рукой (пісаць, чарціць і пад.).
Ад рук і ног адстаць гл. адстаць.
Апусціць рукі гл. апусціць.
Астацца без рук гл. астацца.
Без рук — не дакранаючыся; не б’ючы.
Без рук, без ног — а) ляжаць нерухома, не валодаючы ні рукамі, ні нагамі; б) быць вельмі стомленым пасля доўгай хады, цяжкай працы і пад.
Браць (узяць) голымі рукамі гл. браць.
Браць ногі ў рукі гл. браць.
Браць (узяць) сябе ў рукі гл. браць.
Браць (узяць) у рукі каго-што гл. браць.
Валіцца з рук гл. валіцца.
Выпусціць з рук гл. выпусціць.
Выпусціць лейцы з рук гл. выпусціць.
Вялікай рукі — які валодае вышэйшай ступенню якой‑н. якасці.
Гаварыць у руку гл. гаварыць.
Глядзець з рук каго або чыіх гл. глядзець.
Грэць рукі гл. грэць.
Гуляць па руках гл. гуляць.
Даць волю рукам гл. даць.
Даць (сунуць) у руку гл. даць.
Дзіравыя рукі — пра няўмелага, нязграбнага чалавека, у якога ўсё валіцца з рук.
Доўгія рукі ў каго — аб тым, хто мае схільнасць да кражы.
Забраць у свае рукі гл. забраць.
Заламаць рукі гл. заламаць 1.
Залатыя рукі — а) пра чые‑н. умелыя рукі. Інструментаў у .. [кузні] было мала, але рукі ў каваля былі залатыя, і неабходны інструмент ён рабіў сам. Машара; б) пра ўмелага, дзелавітага чалавека. [Сіман:] Добра, — Цябе я знаю: залатыя рукі. Клімковіч.
Запусціць руку гл. запусціць 1.
Збыць з рук гл. збыць.
Звязаць па руках і нагах каго; звязаць рукі каму гл. звязаць.
З голымі рукамі — без усялякай зброі; нічога не маючы ў руках.
З другіх (трэціх) рук — праз пасрэднікаў (атрымаць, даведацца і пад.).
Злажыць рукі гл. злажыць.
З лёгкай рукі чыёй — пра чыё‑н. удалае пачынанне, прыклад.
З-пад рук — у час патрэбы (браць, хапаць у каго‑н.).
З першых рук — непасрэдна ад каго‑н., без пасрэднікаў (атрымаць, уведаць і г. д.).
З пустымі рукамі — нічога не маючы пры сабе; нічога не атрымаўшы, не дастаўшы (з’явіцца, прыйсці, апынуцца, вярнуцца і інш.).
З рук — не ў магазіне (купіць, прадаць і інш.).
З рукамі адарваць гл. адарваць.
З рукамі і нагамі — ахвотна, з прыемнасцю.
З рук вон гл. вон.
З рук не выпускаць чаго гл. выпускаць.
З рук у рукі — непасрэдна каму‑н., ад аднаго другому (аддаць, здаць).
(І) карты ў рукі каму гл. карта.
Ірваць з рук гл. ірваць 1.
Ісці міма рук гл. ісці.
Ісці рукою гл. ісці.
Караючая рука каго-чаго (высок.) — той (тое), хто (што) карае. Нехта сачыў за кожным крокам фашыстаў і ўмела накіроўваў караючую руку народных мсціўцаў. Мяжэвіч.
Круціць рукі каму гл. круціць.
Ламаць рукі гл. ламаць.
Лезці пад рукі гл. лезці.
Лёгкая рука ў каго; лёгкі на руку — пра таго, хто прыносіць шчасце, удачу.
Лізаць рукі каму гл. лізаць.
Майстар на ўсе рукі гл. майстар.
Махнуць рукой на каго-, што‑н. гл. махнуць.
Мець руку гл. мець.
Набіць (наламаць) руку гл. набіць.
На борздую (скорую) руку — паспешліва, хутка.
Нагрэць (пагрэць) рукі гл. нагрэць.
Налажыць (накласці) на сябе рукі гл. налажыць.
Налажыць (накласці) руку на што гл. налажыць.
На руках чыіх, у каго — а) пад апекай у каго‑н., на ўтрыманні ў каго‑н. (быць, знаходзіцца і г. д.). [Мігуцкі:] Даўно я вас не бачыў. [Гудовіч:] Я вас таксама. З таго часу, як вы кінулі мяне з раненай жонкай на руках. Крапіва; б) пад наглядам, пад адказнасцю. Уся ферма была на руках загадчыка; в) у чыім‑н. карыстанні (быць, знаходзіцца і г. д.). Кніга паўгода была на руках.
На рукі — каму‑н. у асабістае распараджэнне (даць, выдаць, раздаць і г. д.).
На руку — выгадна, зручна, супадае з чыімі‑н. інтарэсамі.
Насіць на руках гл. насіць.
На ўсю (поўную) руку — на ўсю сілу, моц.
Не з рукі каму — а) нязручна, нявыгадна. Але ці гожа, ці прыстойна? Не — для дзяўчыны не з рукі. На крок адважыцца такі. Колас; б) не варта, не згадзіцца (рабіць што‑н.). — Паляваць з беркутам на машыне — не з рукі казаху. Беразняк.
Не ведаць (не знаць), куды (дзе) рукі дзець (падзець) гл. ведаць.
Не ідзе ў руку гл. ісці.
Не мінуць (маіх, тваіх, яго і г. д.) рук гл. мінуць.
Не пакладаючы рук гл. пакладаючы.
Ні рук, ні ног — не магчы нічога рабіць.
Ні рук, ні ног не чуць гл. чуць.
Няма за што рук (рукі) зацяць (зачапіць) гл. зацяць.
Нячысты на руку гл. нячысты.
Падаць з рук — тое, што і валіцца з рук гл. валіцца.
Падаць (працягнуць) руку дапамогі гл. падаць.
Падняць (узняць) руку на каго-што — гл. падняць.
Падпісацца абедзвюма рукамі пад чым гл. падпісацца.
Пад рукамі (пад рукой) — блізка, так што можна дастаць, выкарыстаць (быць, знаходзіцца, мець і пад.).
Пад руку — не да месца, замінаючы (гаварыць), калі хто‑н. што‑н. робіць.
Пад руку (ісці і пад.) — абапіраючыся рукою на чыю‑н. сагнутую ў локці руку або прытрымліваючы каго‑н. рукою за локаць ці вышэй локця.
Пайсці па руках гл. пайсці.
Паклаўшы руку на сэрца гл. паклаўшы.
Папасціся (трапіць) у рукі каго, чые, каму гл. папасціся.
Першай рукі — які валодае вышэйшай ступенню якога‑н. майстэрства, якой‑н. якасці.
Правая рука чыя — першы памочнік.
Прайсці праз рукі каго, чые гл. прайсці.
Прыбраць да рук гл. прыбраць.
Прылажыць (прыкласці) рукі да каго-чаго гл. прылажыць.
Прылажыць руку да чаго або пад чым гл. прылажыць.
Пэцкаць рукі гл. пэцкаць.
Работа (усё) гарыць у руках гл. работа.
Развесці рукі (рукамі) гл. развесці.
Развязаць рукі каму гл. развязаць.
Рука не задрыжыць у каго, чыя — хопіць смеласці, рашучасці, адвагі (зрабіць што‑н.).
Рука (не) падымецца; рукі (не) падымуцца — не хапае рашучасці (зрабіць што‑н.).
Рука руку мые — аб адносінах людзей, калі яны пакрываюць дрэнныя ўчынкі адзін другога.
Рука ў руку — а) узяўшыся за рукі; б) сумесна, дружна.
Рукі адваліліся ў каго — надта стаміўся ад работы рукамі.
Рукі апусціліся — прапала жаданне або здольнасць рабіць што‑н.
Рукі атрэсці гл. атрэсці.
Рукі кароткія — няма дастатковай магчымасці, права (зрабіць што‑н.).
Рукі не адваляцца — нічога не здарыцца з кім‑н. ад таго, што ён выканае якую‑н. работу.
Рукі не дайшлі (не даходзяць) — не было часу, не выпадала, не хацелася.
Рукі па нівах — па стойцы «смірна», з выцягнутымі ўдоўж тулава рукамі (стаяць, трымацца і г. д.).
Рукі свярбяць у каго — а) на каго хочацца пабіцца. пабіць каго‑н.; б) хочацца заняцца чым‑н.
Рукі ўгору! — загад каму‑н. падняць рукі, каб пазбавіць магчымасці супраціўляцца.
Рукой дастаць гл. дастаць.
Рукой падаць гл. падаць.
Скласці рукі гл. скласці.
Склаўшы рукі гл. скласці.
Сон у руку гл. сон.
Схапіць за руку гл. схапіць.
Сысці з рук гл. сысці.
Сядзець злажыўшы рукі гл. сядзець.
Сярэдняй рукі — сярэдні, нічым не вызначаецца па сваіх здольнасцях, становішчы і пад.
Трапіць пад руку гл. трапіць.
Трымацца рукамі і зубамі гл. трымацца.
Трымаць лейцы ў руках гл. трымаць.
Трымаць сябе ў руках гл. трымаць.
У адны рукі — аднаму чалавеку (прадаваць, адпускаць і пад.).
Узяць лейцы ў рукі гл. узяць.
Умыць рукі гл. умыць.
У руках каго, чыіх, у каго — а) у залежным становішчы (быць, знаходзіцца і г. д.); б) у карыстанні, у распараджэнні каго‑н. (быць, знаходзіцца і г. д.).
У рукі плыве гл. плысці.
У рукі просіцца гл. прасіцца.
Усе козыры ў руках у каго гл. козыр.
Ухапіцца абедзвюма рукамі за што гл. ухапіцца.
Хай адсохнуць (у мяне) рукі і ногі гл. адсохнуць.
Хоць рукамі бяры гл. браць.
Цягнуць руку чыю, каго гл. цягнуць.
Цяжкая рука; цяжкі на руку — а) пра таго, хто моцна і балюча б’е; б) пра таго, хто прыносіць няўдачу ў справе.
Чужымі рукамі — не самастойна, выкарыстоўваючы працу, энергію, сілы і пад. іншых.
Чужымі рукамі жар заграбаць гл. заграбаць.
Як без рук без каго-чаго — бездапаможны без каго, чаго‑н.; не быць у стане што‑н. зрабіць без каго‑, чаго‑н.
Як рукой зняло гл. зняць.