тра́ктар, ‑а; мн. трактары, ‑оў; м.
Самаходная машына для перамяшчэння, прывядзення ў дзеянне сельскагаспадарчых і іншых прылад. Гусенічны трактар. Тралёвачны трактар, сз Ад вясны вясёлай, ранняй Да восені позняй Пяе поле трактарамі Весела, пагрозна. Купала. Следам другі трактар плугам-волатам выварочваў балотнае нутро на паўметра. Дуброўскі.
[Лац. tractor.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Купа́цца 1 ’абмывацца, плаваць’ (ТСБМ, Сл. паўн.-зах., Сцяшк., Я руш., Бяльк., ТС, Касп.). Укр. купати, рус. купать, балг. къпя, серб.-харв. ку́пати, славен. kópati, польск. kąpać, чэш. koupati, славац. kupať, в.-луж. kupać, н.-луж. kupaś ’тс’. Прасл. kǫpati не мае этымалагічна задавальняючага тлумачэння. Вельмі праблематычна сувязь з назвай канапель (параўн. Бернекер, 600), з германскай назвай мора (ст.-ісл. haf) (Якабсон, KZ, 42, 161), з прасл. kǫpa ’звязка’ і інш. Здаецца, што прыведзеная вышэй этымалогія купалы пралівае святло і на гэты тэрмін (гл. купала). Калі дапусціць дублет kupěti/kǫpati (параўн. аб такіх дублетах: Брукнер, KZ, 42; Лер-Сплавінскі, Studia; Слаўскі, SO, 18), можна звесці купаць (у адрозненне ад мыць) да першапачатковага ’ачышчацца агнём’. Пакуль што, аднак, гэта этымалогія вельмі праблематычная.
Купа́цца 2 ’пералівацца, зіхацець (пра сонца)’ (ТС). Параўн. купець (гл.) і купіць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
дамаві́на, ‑ы, ж.
Спецыяльная скрыня, у якую кладуць нябожчыка для пахавання; труна. Каля белай дамавіны Апошнюю дань Дзеткі дораць і галосяць: «Мама, мама, устань!» Купала. Пятнаццаць свежых дамавін плылі на плячах жывых. Мёртвыя развітваліся з горадам, у якім яны абаранялі новае жыццё. Хомчанка.
•••
Хоць у дамавіну кладзі гл. класці.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
бая́н, ‑а. м.
1. Вялікі гармонік з складанай сістэмай ладоў. А тут невялічкі, хударлявы Валерый Фралоў, углядаючыся ў зорнае неба, перабірае лады на баяне і ціха спявае «Школьны вальс». Грахоўскі.
2. Гіст. Паэт, пясняр. Песні для народа Тварыў баян Купала. Аўрамчык. Для вечнасці, спетай баянам сурова, Жыве Руставелі. Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
гіга́нцкі, ‑ая, ‑ае.
Незвычайна вялікі; велізарны. Гіганцкі завод. Гіганцкае дрэва. // перан. Надзвычайны, выключны па сіле або важнасці. Гіганцкі размах будаўніцтва. □ Працаваць і жыць, як Горкі — вось да чаго хочацца заклікаць. Простае, вялікае жыццё, гіганцкая праца! Купала. Жывёлагадоўля ў калгасе «Рассвет» пабыла сапраўды гіганцкі размах. Кухараў.
•••
Гіганцкія крокі гл. крок.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
до́ктар, ‑а; мн. дактары́ (з ліч. 2, 3, 4 до́ктары), ‑о́ў; м.
Разм. Урач, лекар. Ёсць бальніца, у бальніцы — І доктар, і фельчар, Хто прыходзіць ці прывозяць — Хворых лечаць, лечаць. Купала.
•••
Доктар навук якіх — самая высокая вучоная ступень у СССР; асоба, якой прысуджана гэта ступень. Доктар філалагічных навук.
[Ад лац. doctor — настаўнік, выкладчык.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
злюбі́цца, злюблюся, злюбішся, злюбіцца; зак.
Разм.
1. Палюбіць адзін аднаго. Смерць іх толькі і разлучыць — Так злюбіліся яны. Колас. [Паўлінка:] Вельмі ўжо татка мой заеўся на цябе з таго часу, як даведаўся, што мы з табой злюбіліся. Купала.
2. Спадабацца, прыйсціся каму‑н. да душы; палюбіцца. Сцерпіцца — злюбіцца. Прыказка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
зрасці́, ‑сце; пр. зрос, зрасла, ‑ло; зак.
Разм.
1. Пакрыцца расліннасцю; зарасці, абрасці. Сцежкі вузкія Палыном зраслі. Колас. Вы ж ці глянулі хто часам На магілу мужыка? Варта глянуць: крыж яловы Пахіліўся, мохам зрос. Купала.
2. Вырасці, густа парасці; урадзіць. Лёг пясочак на нівах, зрос палын у стадоле. Дубоўка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
карталю́шка, ‑і, ДМ ‑шцы; Р мн. ‑шак; ж.
Разм. Невялікі лісток паперы, звычайна з якім‑н. запісам на ім. — Тут, брат, ёсць для цябе карталюшка адна, — сказаў стараста і зняў шапку: у шапцы насіў ён свае паперы. Колас. Выслухаў, выстукаў [доктар] хлопца кругом, Даў карталюшку на лекі. Купала.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кла́сік, ‑а, м.
1. Выдатны, агульнапрызнаны пісьменнік, дзеяч навукі або мастацтва. Класікі марксізма-ленінізма. Янка Купала, і Якуб Колас — класікі беларускай літаратуры.
2. Прадстаўнік класіцызму (у 1 знач.) у літаратуры і мастацтве.
3. Спецыяліст у галіне класічнай філалогіі. Філолаг-класік. // У дарэвалюцыйнай Расіі — той, хто закончыў класічную гімназію.
[Лац. classicus.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)