твёрже сравн. ст.
1. нареч. цвярдзе́й;
2. прил. цвярдзе́йшы;
желе́зо твёрже де́рева жале́за цвярдзе́йшае за дрэ́ва.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Жале́зы ’пастка’ (докш., Янк. Мат., 138). Рус. смал., калін., наўг., пецярб., калуж., валаг. желе́зо, желе́зы ’тс’, самар., калуж. ’кайданы’, польск. żelaza ’пастка’, чэш. železa, славац. železo ’пастка, кайданы’, серб.-харв. жѐлеза ’пастка’, славен. želę́za, балг. железа ’кайданы’. Ст.-слав., ст.-рус. желѣза ’кайданы’. Параўн. с.-в.-ням. îzen ’кайданы, ланцугі’. Улічваючы тэматычную прыналежнасць і пашырэнне значэння, магчыма, яшчэ праславянскае пераасэнсаванне, хаця не выключана і пазнейшае семантычнае ўтварэнне.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жале́за 1 Рус. желе́зо, укр. залі́зо, польск. żelazo, чэш., славац., в.-луж. železo, н.-луж. zelezo, палаб. zilʼozü, балг. желязо, макед. железо, серб.-харв. жѐлезо, славен. želę́zo ’тс’. Ст.-слав., ст.-рус. желѣзо ’тс’. Літ. geležìs, лат. dzèlz(i)s ’тс’, ст.-грэч. χαλκός ’медзь’. Покарны (1, 435) дае праформу *ghel(ē̆)ĝh‑. Паводле Трубачова (ВСЯ, 2, 1957, 31–34), які адкідвае думку некаторых папярэднікаў (Мейе, Общеслав., 408) пра запазычаны характар слова, яно звязваецца са словамі, што абазначалі камяні, косці (перанос па падобнасці і функцыі): польск. głaz, рус. глаз ’каменьчык’ > ’вока’, ст.-слав. желы, бел. жаўлак (гл.), грэч. χέλῦς ’чарапаха’, галава (гл.). Тады выдзяляецца і.-е. корань *ghel‑ ’камень’. Улічваючы польск. żeliwo ’чыгун’, ‑z‑о (< *‑gʼh‑) мае суфіксальны характар (Шанскі, 1, Ж, 281). Гл. яшчэ Фасмер, 2, 42–43; Траўтман, 83; БЕР, 535 (дзе этымалогія Трубачова кваліфікуецца як няпэўная).
Жале́за 2 ’жалезная рэч’ (у тым ліку ’свяцільня’) (Сл. паўн.-зах.). Пераноснае, паводле матэрыялу, ад жале́за 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
бля́ха ж.
1. жесть;
2. (металлическая пластинка) бля́ха;
3. кро́вельное желе́зо;
4. (для жаренья и печенья) про́тивень ж.
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
листово́йII (к лист II 1) ліставы́;
листово́е желе́зо ліставо́е жале́за;
листова́я сталь лістава́я сталь;
листова́я штампо́вка лістава́я штампо́ўка.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Ferrum natare doces
Ты вучыш жалеза плаваць.
Ты учишь железо плавать.
Гл.: Cancrum...
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
ката́ць несов.
1. ката́ть;
к. на са́нках — ката́ть на са́нках;
2. тех. ката́ть;
к. ліставо́е жале́за — ката́ть листово́е желе́зо
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
паласава́ць несов.
1. тех. полосова́ть;
п. жале́за — полосова́ть желе́зо;
2. разг. (бить) полосова́ть, стега́ть, хлеста́ть;
п. пу́гай — полосова́ть кнуто́м
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
уласці́васць ж. сво́йство ср.; (о неотъемлемом признаке — ещё) принадле́жность;
магні́т ма́е ўласці́васць прыця́гваць жале́за — магни́т име́ет сво́йство притя́гивать желе́зо
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Ferrum ferro acuitur
Жалеза вастрыцца жалезам.
Железо острится железом.
бел. Клін клінам выбіваюць. Сіла сілу ломіць.
рус. Клин клином вышибают. Сила силу ломит. Сталь сталью острят.
фр. Cheville chasse l’autre (Клин вышибают клином).
англ. Iron sharpens iron (Железо точат железом).
нем. Ein Keil treibt anderen (Один клин гонит другой). Auf einen groben Klotz gehört ein grober Keil (К грубому чурбану относится грубый клин).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)