у​I предлог с род.

1. (около, возле) каля́, ля (каго, чаго); (при) пры (чым); (за) за (кім, чым);

останови́ться у две́ри спыні́цца каля́ (ля) дзвярэ́й;

уса́дьба у доро́ги сядзі́ба каля́ (ля) даро́гі (пры даро́зе);

стоя́ть у станка́ стая́ць пры станку́ (за станко́м, каля станка́);

сиде́ть у руля́ сядзе́ць за рулём;

у телефо́на пры тэлефо́не (каля́ тэлефо́на);

у роя́ля за рая́лем;

2. (при указании на лицо или предмет, к которым что-л. относится, в пределах которых что-л. происходит) у, ў (каго, чаго); при этом у употребляется в начале предложения, после знаков препинания и после согласных; ў — после гласных, если слово, оканчивающееся на гласный, не отделено от предлога знаком препинания;

жить у това́рища жыць у тава́рыша;

шить пальто́ у портно́го шыць паліто́ ў краўца́;

у нас сего́дня гость у нас сёння госць;

у меня́ нет вре́мени у мяне́ няма́ ча́су;

у него́ три сына у яго́ тры сыны́; кроме того, иногда переводится также иными предлогами или конструкциями без предлогов, в частности: а) (в знач. «вместе», «при») пры (кім, чым);

жить у роди́телей жыць у бацько́ў (пры бацька́х); б) (в знач. принадлежности, когда указывается на то, чему свойственно что-л. или к чему приделано что-л.) на (чым), у (чым); а также переводится конструкциями с род. падежом без предлога и конструкциями с глаголом мець;

лист у кле́вера тройча́тый ліст у канюшы́ны (на канюшы́не) трайча́сты;

у магази́на есть вы́веска на магазі́не ёсць шы́льда;

дверь у шка́фа заперта́ дзве́ры ў ша́фе замкнёны;

но́жки у стола́ неро́вные но́жкі стала́ (у стале́) няро́ўныя; в) (со словом «меня» при выражении угрозы) у каго́, а также без предлога с дат.;

бу́дешь ты у меня́ знать! бу́дзеш ты ў мяне́ (мне) ве́даць!;

смотри́ ты у меня́! глядзі́ ты мне (у мяне́)!;

посме́й то́лько у меня́! паспрабу́й то́лькі мне (у мяне́)!;

◊

быть у вла́сти стая́ць на чале́ ўла́ды, трыма́ць ула́ду.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

БЫТАВА́Я МУ́ЗЫКА,

музыка, якая функцыянуе ў штодзённым прыватным і грамадскім жыцці людзей, выконваецца па-за канцэртнай залай, прафес. т-рам, царквой. У шырокім разуменні ўключае спецыфічна бытавыя паводле зместу і ўмоў выканання жанры нар.-песеннага і нар.-інстр. мастацтва, у больш вузкім значэнні — музыка гар. побыту. Займае прамежкавае становішча паміж традыц. сял. фальклорам і творчасцю прафес. кампазітараў. Па змесце і стылі бытавая музыка вызначаецца прастатой, выразнасцю, агульнадаступнасцю муз. мовы, павышанай экспрэсіўнасцю. Прафес. кампазітары выкарыстоўваюць інтанацыі і рытмы бытавой музыкі як сродак дэмакратызацыі сваіх твораў, канкрэтызацыі іх вобразнага зместу, узвышаючы банальнае да ўзроўню высокамастацкага, а каштоўныя ўзоры класікі, часта ў адаптаваным выглядзе, пранікаюць у бытавую музыку.

Вытокі бытавой музыкі ў глыбокай старажытнасці, калі музыка была неаддзельная ад інш. відаў мастацтва. Пышны росквіт быт. музіцыравання характэрны для эпохі Адраджэння, калі склалася мноства свецкіх быт. вак. жанраў (фроталы, віланелы, вільянсіка, шансон і інш.), пашырылася сольная і ансамблевая ігра на розных інструментах (лютня, віёла, скрыпка, інстр. ансамблі). Нар.-быт. аснова яскрава выступала ў разнастайных пратэстанцкіх гімнах. У 17—18 ст. пашырыліся і паглыбіліся сувязі паміж музыкай побыту, першаснымі жанрамі і прафес. кампазітарскай творчасцю (напр., з сюіты быт. танцаў развіўся высокі жанр сімфоніі). Новыя рысы ў сферу бытавой музыкі ўнесла Франц. рэвалюцыя 1789—94, калі рэв. песні, гімны, маршы сталі неад’емнай часткай рэв. часу; яны ператварыліся ў актыўны сродак грамадз. выхавання. У 19 ст. ўзнік гар. раманс, блізкі да песні, разлічаны на спевакоў-аматараў. На жанравы і інтанацыйны склад бытавой музыкі моцна ўплываюць разнастайныя жанры муз.-тэатр. мастацтва і эстрады, у т. л. джаз, поп-музыка, рок-музыка, аўтарская песня. Найб. уплывовы жанр бытавой музыкі сав. часу — масавая песня.

На Беларусі з 2-й пал. 16 ст. вядомы канты і псальмы, якія да канца 18 ст. заставаліся асн. жанрамі быт. музіцыравання. Рэфармац. рух 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. абумовіў пранікненне разнастайных пратэстанцкіх гімнаў. Пра характар тагачаснай бытавой музыкі дае ўяўленне т.зв. «Полацкі сшытак». З пач. 17 ст. пры асобных калегіумах і дварах магнатаў узнікалі капэлы, якія выконвалі пераважна зах.-еўрап. і польск. танцы. Розныя быт. функцыі ўскладаліся ў 18 ст. на касцельныя і уніяцкія інстр. ансамблі (ігралі на балях, паляваннях, абедах), прыкладное прызначэнне мелі рагавыя аркестры, «янычарская музыка» і інш. віды аркестраў пры дварах магнатаў (гл. Прыгонныя аркестры і капэлы). У 1-й пал. 19 ст. пашырылася дамашняе і салоннае камернае музіцыраванне (скрыпічнае і квартэтнае выканальніцтва). У дэмакратызацыі муз. жыцця значную ролю адыгралі музычныя таварыствы. Рэв. і нац.-вызваленчы ўздым пач. 20 ст. адбіўся на дзейнасці аматарскіх аб’яднанняў і на змесце бытавой музыкі. У муз. побыце Беларусі выразна прасочваюцца агульныя тэндэнцыі бытавой музыкі, у т. л. павышэнне муз. культуры ўсяго народа, далучэнне да актыўнага музіцыравання ў калектывах маст. самадзейнасці, выхаванне эстэт. густаў, уключэнне ў штодзённы муз. побыт сферы высокай музыкі дзякуючы сродкам масавай інфармацыі, камунікацыі і грамзапісу, цесныя інтанац. сувязі паміж бытавымі, у т. л. масавай песняй, і «сур’ёзнымі» жанрамі. Многія прафес. бел. кампазітары працуюць у галіне бытавой музыкі — масавай і лірычнай песні, быт. танца, марша і інш.

Літ.:

Асафьев Б.В. Русская музыка, XIX и начало XX века. Л., 1968;

Яго ж. Бытовая музыка после Октября // Новая музыка. Л., 1927. Вып. 1(5);

Сохор А.Н. Эстетическая природа жанра в музыке // Сохор А.Н. Вопросы социологии и эстетики музыки. Л., 1981. Вып. 2;

Щербакова Т. Быт — бытовой диалект — классика // Сов. музыка. 1986. № 4;

Костюковец Л.Ф. Кантовая культура в Белоруссии. Мн., 1975;

Капилов А.Л. Скрипка белорусская. Мн., 1982.

Т.А.Шчарбакова.

т. 3, с. 374

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

над (надо) предлог с твор.

1. над (кім, чым); нада (употребляется в сочетании: «нада мной»);

ла́мпа виси́т над столо́м ля́мпа вісі́ць над стало́м;

доро́га прохо́дит над мо́рем даро́га прахо́дзіць над мо́рам;

над на́ми над на́мі;

сиде́ть над кни́гой сядзе́ць над кні́гай;

рабо́тать над собо́й працава́ць над сабо́й;

нача́льник над все́ми отде́лами нача́льнік над усі́мі аддзе́ламі; кроме того, в значении «вдоль над чем-л.» употребляется иногда па-над (чым);

над го́родом пролете́ли самолёты над (па-над) го́радам праляце́лі самалёты;

2. (после слов со значением «смеяться», «глумиться», «издеваться» и т. п.) з (каго, чаго);

насмеха́ться над дру́гом насміха́цца з ся́бра;

издева́ться над кем здзе́кавацца з каго́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

чем​II союз

1. (нежели) чым, як, ніж; (после сравн. ст. передаётся ещё конструкциями с предлогом) за (каго, што);

лу́чше по́здно, чем никогда́ посл. лепш по́зна, як (чым) ніко́лі;

она́ сде́лала бо́льше, чем он яна́ зрабі́ла больш за яго́ (чым ён);

2. (вместо того, чтобы) заме́ст таго́, каб (преимущественно в конструкциях с част. «бы»); што (як) меў (ме́ла, ме́лі); як, чым (преимущественно в конструкциях без част. «бы»);

чем бы помо́чь, он ещё меша́ет заме́ст таго́, каб дапамагчы́, ён яшчэ́ перашкаджа́е;

чем торопи́ться, вы́йдем ра́ньше што (як) ме́лі спяша́цца, вы́йдзем лепш ране́й;

3. (насколько, в какой степени) чым;

чем бо́льше, тем лу́чше чым больш, тым лепш.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

упа́сці сов.

1. в разн. знач. упа́сть; (о подозрении — ещё) пасть; (понизиться в уровне — ещё) убы́ть;

у се́нцах упа́ла вядро́ — в сеня́х упа́ло ведро́;

пасля́ стрэ́лу не́калькі чалаве́к упа́ла — по́сле вы́стрела не́сколько челове́к упа́ло;

з клёна ўпаў жо́ўты лісто́к — с клёна упа́л жёлтый листо́к;

валасы́ ўпа́лі на во́чы — во́лосы упа́ли на глаза́;

цень упа́ў на зямлю́ — тень упа́ла на зе́млю;

на яго́ ўпа́ла падазрэ́нне — на него́ па́ло подозре́ние;

вада́ ў рацэ́ ўпа́ла — вода́ в реке́ упа́ла (убыла́);

2. в др. знач. впасть;

яго́ шчо́кі зусі́м упа́лі — его́ щёки совсе́м впа́ли;

у. ў бе́днасць — впасть в нужду́;

у. ў ро́спач — впасть в отча́яние;

◊ у. ду́хам — пасть ду́хом;

ка́менем у. — ка́мнем упа́сть;

засло́на з вачэ́й упа́ла — пелена́ с глаз упа́ла;

я́блыку няма́ дзе ўпа́сці — я́блоку не́где упа́сть;

во́лас з галавы́ не ўпадзе́ — во́лос с головы́ не упадёт;

у. ў во́ка — (каму) обрати́ть на себя́ (чьё) внима́ние;

у. з не́ба на зямлю́ — упа́сть с не́ба на зе́млю

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ДАСТАЕ́УСКІ Фёдар Міхайлавіч

(11.11.1821, Масква — 9.2.1881),

рус. пісьменнік. Род Д. бел. паходжання; у 1506 яго продкі атрымалі грамату на в. Дастоева (Іванаўскі р-н Брэсцкай вобл.). Скончыў Пецярбургскае ваенна-інж. вучылішча (1843). Дэбютаваў перакладам рамана А.Бальзака «Яўгенія Грандэ» (1844). Першы раман «Бедныя людзі» (1846) паставіў Д. ў шэраг вядомых прадстаўнікоў натуральнай школы. У 2-й пал. 1840-х г. захапляўся ідэямі сацыялістаў-утапістаў. За ўдзел у гуртку М.Петрашэўскага прыгавораны (1849) да пакарання смерцю, замененага катаргай (адбываў у Омску, 18 50—54), потым праходзіў салдатчыну. На катарзе перажыў духоўны крызіс: страціў веру ў мажлівасць перабудовы грамадства рэв. шляхам. У той жа час абвастрыліся яго ўспрыманне чалавечых пакут і трывога за лёс чалавецтва. З 1859 жыў у Пецярбургу. Напісаў і выдаў творы «Дзядзечкаў сон», «Сяло Сцяпанчыкава і яго жыхары» (абодва 1859), «Прыніжаныя і зняважаныя» (1861). У «Запісках з Мёртвага дома» (1861—62) паказаў жахі катаргі. З братам Міхаілам выдаў час. «Время» (1861—63) і «Эпоха» (1864—65), у якіх прапагандаваў ідэі т.зв. почвеніцтва. У 1863 напісаў аповесць «Запіскі з падполля», якія сталі вяхой на шляху распрацоўкі ім філас. рамана. Раманы «Злачынства і кара», «Гулец» (абодва 1866), «Ідыёт» (1868), «Падлетак» (1875), «Браты Карамазавы» (1879—80) адлюстравалі глыбокія супярэчнасці рас. рэчаіснасці і грамадскай думкі ў эпоху вял. сац. зрухаў у Расіі і Зах. Еўропе. У іх Д. выказаў бязмернасць пакут абяздоленага чалавека. Свет чалавечых пакут — аснова ўсёй рэаліст. творчасці пісьменніка. Пафас яго твораў — барацьба супраць арэчаўлення чалавека, нівеліроўкі і абясцэньвання асобы ва ўмовах капіталізму. Самыя вострыя праблемы часу Д. пераносіў у раманы, як у «лабараторныя» ўмовы, каб паказаць іх магчымы кірунак і вынік у маштабах усяго чалавецтва. Герой Д. — чалавек ідэі, непаўторнага светаўспрымання. Свядомасць гал. герояў Д. — арэна барацьбы пунктаў погляду. Звычайна героі яго твораў паказваюцца ў моманты крызісу, пералому, калі ідэя авалодвае глыбінямі іх натуры, пераходзіць у моцнае пачуццё. У паказе здзеку з чалавечай годнасці, у перадачы самых тонкіх перажыванняў Д. дасягае незвычайных маст. вышынь. У рамане «Злачынства і кара» ён выкрыў бурж. індывідуалізм, паказаў заганнасць, антычалавечнасць тэорыі «права моцнага», «права на праліццё крыві». У ім гранічная напружанасць думкі і філас псіхал. дыялогу. Дыялог у творах Д. разгортваецца як споведзь герояў. У рамане «Ідыёт» высакародны чалавек сутыкаецца з бесчалавечным грамадствам, раскрываецца яго трагічнае бяссілле перад амаралізмам і прагаю грошай. Вельмі моцна гучыць заўсёднае імкненне пісьменніка зберагчы веру ў чалавека, знайсці і ўвасобіць свой ідэал. Адначасова пісьменнік ідэалізаваў пакорлівасць і ўзвышаныя пакуты чалавека, праводзіў ідэю маральнага самаўдасканалення на рэліг. аснове. Самы супярэчлівы твор Д. раман «Д’яблы» (1871—72). Гэта ў нейкай ступені памфлет на рус. рэв. дэмакратыю, якую ён беспадстаўна атаясамліваў з бурж. індывідуалізмам. Разам з тым у творы ёсць і больш значны, глыбокі ідэйна-маст. змест, які робіць яго сугучным нашым сённяшнім адносінам да разбуральнага, цалкам амаральнага экстрэмізму. Раман «Падлетак» — пра драпежніцтва і маральны распад буржуазіі. Вяршыняй філас., сац. і псіхал. пошукаў пісьменніка з’яўляецца яго апошні раман «Браты Карамазавы». У ім адбіўся жах аўтара перад звярыным у чалавеку, перад яго разбэшчанасцю і эгаізмам, абвастрылася пакутлівае хістанне пісьменніка паміж ідэалізацыяй пакорлівасці і бунтам супраць яе. Д. стварыў новы тып рамана, блізкага да трагічнага тэатра. Ён выявіў важныя тэндэнцыі грамадскага развіцця, паставіў праблемы сусв. значнасці. Многія яго творы экранізуюцца і інсцэніруюцца.

Творы Д. зрабілі велізарны ўплыў на рус., бел. і сусв. л-ру. М.Гарэцкі (драма «Антон» і інш.), шукаючы адказы на шмат якія праблемы нац. характару, апіраўся і на маст.-псіхал. адкрыцці аўтара «Братоў Карамазавых». Бел. раман, які рабіўся ўсё больш псіхалагічным і аналітычным (творчасць К.Чорнага), вельмі плённа выкарыстоўваў вопыт Д. Прыкметныя сляды вучобы ў Д. ў творах М.Зарэцкага («Сцежкі-дарожкі» і інш.). У бел. перакладзе выйшлі раман Д. «Бедныя людзі» (1930, пер. Я.Плашчынскі), аповесці «Белыя ночы» і апавяданне «Палзункоў» (1971, пер. Л.Салавей). Першыя пастаноўкі твораў Д. на Беларусі адбыліся ў пач. 20 ст. Аматарскімі і прафес. калектывамі ставіліся спектаклі паводле раманаў Д. «Ідыёт» (Мінскае т-ва аматараў прыгожых мастацтваў, 1903; Т-ва рус. драмы, 1921; Бел. тэатр.-маст. ін-т, 1970), «Прыніжаныя і зняважаныя» (тэатр імя Я.Коласа, 1957, 1973), «Злачынства і кара» (Мінскае т-ва аматараў прыгожых мастацтваў, 1903; тэатр імя Я.Коласа, 1962), «Дзядзечкаў сон» (тэатр імя Я.Купалы, 1978). У в. Дастоева працуе літ.-краязнаўчы музей Д.

Тв.:

Полн. собр. соч. Т. 1—30. Л., 1972—90.

Літ.·. Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. 4 изд. М., 1979; Фридлендер Г.М. Реализм Достоевского. М.; Л., 1964; Карякин Ю.Ф. Самообман Раскольникова. М., 1976; Достоевский в зарубежных литературах. Л., 1978; Селезнев Ю И. Достоевский. 3 изд. М., 1990; Адамович А.М. Достоевский после Достоевского // Новый мир. 1981. № 10; Твардовская В.А Достоевский в общественной жизни России (1861—1881). М., 1990; Ф.Достоевский: Библиогр. произв. Достоевского и лит. о нем, 1917—1965. М., 1968.

А.М.Адамовіч, Р.І.Баравік (тэатр).

Ф.М.Дастаеўскі. Партрэт мастака В.Пярова. 1872.

т. 6, с. 60

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

в, во предлог

1. с вин. у, ў, ва, ува (каго, што); при этом у употребляется в начале предложения, после знаков препинания и после согласных; ў — после гласных, если слово, оканчивающееся на гласный, не отделено от предлога знаком препинания; ва, ува перед словами, начинающимися на у;

в эпо́ху Вели́кой Октя́брьской социалисти́ческой револю́ции у эпо́ху Вялі́кай Кастры́чніцкай сацыялісты́чнай рэвалю́цыі;

делега́ция направля́ется в Москву́ дэлега́цыя накіро́ўваецца ў Маскву́;

по доро́ге в Минск па даро́зе ў Мінск;

поста́вить в усло́вия паста́віць ва ўмо́вы;

вника́ть во все дета́ли уніка́ць ва ўсе дэта́лі; кроме того, иногда переводится также иными предлогами или конструкциями без предлогов, в частности: а) (для обозначения движения по направлению куда-л.) у, ў, ва, ува (што); на (што);

ходи́ть в шко́лу хадзі́ць у шко́лу;

е́хать в Минск е́хаць у Мінск;

пое́хать в дере́вню пае́хаць у (на) вёску; б) (для обозначения перехода в другое состояние) у, ў, ва, ува (каго, што); на (каго, што);

вода́ превраща́ется в пар вада́ ператвара́ецца ў (на) па́ру;

разорва́ть в куски́ разарва́ць на кускі́ (кава́лкі); в) (для обозначения времени) у, ў, ва, ува (што); а (чым); а также переводится конструкциями без предлогов;

в сре́ду у сераду́;

ро́вно в пять часо́в ро́ўна ў пяць гадзі́н, ро́ўна а пята́й гадзі́не;

в по́лдень у по́ўдзень, апо́ўдні;

в че́тверть второ́го у чвэ́ртку на другу́ю (друго́й);

в по́лночь апо́ўначы, у по́ўнач;

во вре́мя револю́ции у час рэвалю́цыі;

в то вре́мя у той час, тым ча́сам;

в ле́тнее вре́мя у ле́тні час, ле́тняй паро́й;

в ту ночь у ту́ю ноч, той (тае́) но́чы;

в после́днее вре́мя у апо́шні час, апо́шнім ча́сам; г) (для определения срока, длительности совершения чего-л.) за (што); у, ў, ва, ува (што); на (што);

вы́полнить в оди́н ме́сяц вы́канаць за адзі́н ме́сяц;

сде́лать в оди́н приём зрабі́ць за адзі́н прыём;

мат в два хо́да мат за два хады́;

три́ста ты́сяч рубле́й в ме́сяц тры́ста ты́сяч рублёў на (у) ме́сяц; д) (для обозначения вступления в какую-л. должность, профессию) у, ў, ва, ува (каго); за (каго); а также переводится конструкциями без предлогов;

баллоти́роваться в депута́ты балатава́цца ў дэпута́ты;

поступи́ть в секретари́ паступі́ць за сакратара́ (у сакратары́, сакратаро́м); е) (для обозначения обращения куда-л.) у, ў, ва, ува (што), да (чаго);

обрати́ться в мили́цию звярну́цца ў мілі́цыю (да мілі́цыі); ж) (для указания на сходство с кем-л.) у, ў, ва, ува (каго); а также переводится конструкциями без предлогов;

ма́льчик весь в отца́ хло́пчык уве́сь у ба́цьку (вы́літы ба́цька); з) (для обозначения размера в соединении с единицами меры) у, ў, ва, ува (што); на (што); з (чаго); а также переводится конструкциями без предлогов;

ток в три ампе́ра ток у (на) тры ампе́ры;

длино́й в два ме́тра даўжынёй два ме́тры, даўжынёй на (у) два ме́тры;

ве́сом в килогра́мм ваго́й з кілагра́м; и) (ради, для, с целью чего-л.) у, ў, ва, ува, на (што), дзе́ля (чаго); а также переводится конструкциями без предлогов;

не в оби́ду будь ска́зано не ў кры́ўду ка́жучы;

сде́лать в насме́шку зрабі́ць на смех (дзе́ля сме́ху);

сказа́ть в шу́тку сказа́ць жа́ртам;

в по́льзу (кого, чего) на кары́сць (каго, чаго); к) (для обозначения предмета, в который кто-, что-л. облекается, заключается) у, ў, ва;

заверну́ть в бума́гу загарну́ць у папе́ру;

обу́ться в ва́ленки абу́цца ў валёнкі; л) (для обозначения орудия действия) у, ў, ва;

игра́ть в ша́шки гуля́ць у ша́шкі; м) (для обозначения предела возможности распространения или силы действия) на (каго, што);

во весь рост на ўвесь рост;

во всю ширину́ на ўсю шырыню́;

2. с предл. у, ў, ва, ува (кім, чым); при этом у употребляется в начале предложения, после знаков препинания и после согласных; ў — после гласных, если слово, оканчивающееся на гласный, не отделено от предлога знаком препинания; ва, ува перед словами, начинающимися на у;

в стране́ социали́зма у краі́не сацыялі́зму;

э́то бы́ло в 1905 году́ гэ́та было́ ў 1905 го́дзе;

во всём ва ўсім, ува ўсім; кроме того, иногда переводится также иными предлогами или конструкциями без предлогов, в частности: а) (при обозначении расстояния от кого-, чего-л.) за (што); у, ў, ва (чым);

в двух киломе́трах от села́ за два кіламе́тры ад сяла́;

в пяти́ мину́тах ходьбы́ от го́рода у пяці́ міну́тах хады́ ад го́рада; б) (в сочетании с порядковыми числительными при обозначении часа) а (чым);

в пя́том часу́ а пя́тай гадзі́не; в) (для обозначения пребывания в качестве кого-л.) у, у, ва, ува (кім, чым); за (каго); на (чым); а также переводится конструкциями без предлогов;

быть в чи́не капита́на быць у чы́не капіта́на, быць капіта́нам;

служи́ть в дво́рниках служы́ць дво́рнікам (за дво́рніка); г) (для указания как и из чего что-л. сделано) у, ў, ва (чым); а также переводится конструкциями без предлогов;

дра́ма в стиха́х дра́ма ў ве́ршах, дра́ма ве́ршам;

во́лосы в завитка́х валасы́ ў завітка́х, валасы́ завітка́мі; д) (для указания, из скольких частей состоит какое-л. целое) у, ў, ва (чым); з (чаго); на (што);

коме́дия в трёх а́ктах каме́дыя ў трох а́ктах (з трох а́ктаў, на тры а́кты); е) (для обозначения какого-л. круга предметов, явлений, в отношении которых наблюдается избыток, преимущество, или недостаток) у, ў, ва (чым); а также переводится конструкциями без предлогов;

вы́игрыш в те́мпе вы́йгрыш у тэ́мпе, вы́йгрыш тэ́мпу;

недоста́ток в овоща́х недахо́п гаро́дніны; ж) (для обозначения разницы между какими-л. количествами) на (што);

ра́зница в двух года́х ро́зніца на два га́ды;

оши́бка в пяти́ копе́йках памы́лка на пяць капе́ек; з) (для обозначения порядка перечисления) па (што);

в-тре́тьих па-трэ́цяе;

в-двадца́тых па-двацца́тае; и) (для обозначения состояния, в котором кто-, что-л. находится, сферы психической деятельности, в которой протекает действие) у, ў, ва (чым); переводится также конструкциями без предлогов;

быть в раздраже́нии быць у раздражне́нні;

быть в дру́жбе (с кем) быць у сябро́ўстве (з кім), сябрава́ць (з кім);

быть всё вре́мя в рабо́те быць уве́сь час у рабо́це, уве́сь час працава́ць, рабі́ць;

насле́дство в де́ньга́х спа́дчына ў граша́х;

глаго́л в тре́тьем лице́ дзеясло́ў у трэ́цяй асо́бе;

в са́мых ле́стных выраже́ниях у са́мых прые́мных вы́разах.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

себя́ мест. возвратное в род., вин. сябе́ (дат., предл. сабе́, твор. сабо́й, сабо́ю);

у себя́ у сябе́;

◊

вне себя́ не по́мнячы сябе́;

како́в он из себя́ які́ ён з вы́гляду (сабо́й, сабо́ю);

к себе́ а) к сабе́, да сябе́;

дверь открыва́ется к себе́ дзве́ры адчыня́юцца к сабе́ (да сябе́); б) да сябе́;

дире́ктор ушёл к себе́ дырэ́ктар пайшо́ў да сябе́;

от себя́ ад сябе́;

по себе́ а) па сабе́;

он вы́брал рабо́ту не по себе́ ён вы́браў пра́цу не па сабе́; б) пасля́ сябе́;

они́ оста́вили по себе́ до́брую па́мять яны́ пакі́нулі пасля́ сябе́ до́брую па́мяць;

сам по себе́ сам па сабе́;

про себя́ сам (сама́) сабе́;

чита́ть про себя́ чыта́ць сам (сама́) сабе́;

ду́мать про себя́ ду́маць сам (сама́) сабе́;

не по себе́ нядо́бра;

себе́ на уме́ скры́тны, хітрава́ты, хі́тры, хітру́н;

само́ собо́й само́ сабо́й;

прийти́ в себя́ а) (после обморока) ачу́цца; б) (опомниться) апо́мніцца, апа́мятацца;

вести́ за собо́й ве́сці за сабо́й.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

дайсці́ сов.

1. в разн. знач. дойти́; (распространяясь, занять какое-л. пространство — ещё) простере́ться;

ён ледзь дайшо́ў дадо́му — он едва́ дошёл (добрёл) домо́й;

тэлегра́ма паві́нна д. ў той жа дзень — телегра́мма должна́ дойти́ в тот же день;

вада́ дайшла́ да ако́н — вода́ дошла́ до о́кон;

да нас дайшлі́ чу́ткі — до нас дошли́ слу́хи;

ігра́ акцёра не дайшла́ да гледачо́ў — игра́ актёра не дошла́ до зри́телей;

па́ля дайшла́ да цвёрдага гру́нту — сва́я дошла́ да твёрдого гру́нта;

печ была́ гара́чая, піро́г дайшо́ў — печь была́ горя́чая, пиро́г дошёл;

спра́ва дайшла́ да бо́йкі — де́ло дошло́ до дра́ки;

д. да вар’я́цтва — дойти́ до сумасше́ствия;

2. (получить что-л. после больших усилий) дости́чь, дости́гнуть, доби́ться;

ён свайго́ дайшо́ў — он своего́ дости́г (доби́лся);

3. разг. (разузнать о чём-л.) доиска́ться, дозна́ться;

сле́дчы дайшо́ў, хто зрабі́ў узло́м — сле́дователь доиска́лся (дозна́лся), кто произвёл взлом;

4. разг. (потерять силы) изнемо́чь;

5. прост. (умереть) ко́нчиться, сконча́ться;

◊ д. да (чыіх) вушэ́й — дойти́ до (чьих) уше́й;

д. да ла́ду — доби́ться то́лку;

д. да ру́чкі — дойти́ до ру́чки;

д. да кра́йнасці — дойти́ до кра́йности;

д. да канца́ — дойти́ до конца́ (до то́чки);

д. да сэ́рца — дойти́ до се́рдца;

д. да сма́ку — прийти́сь по вку́су;

д. да то́рбы — пойти́ по́ миру;

д. сваі́м ро́зумам (сваёй галаво́й) — дойти́ свои́м умо́м;

ру́кі не дайшлі́ — ру́ки не дошли́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

хіба

I (хі́ба) сущ., ж.

1. погре́шность; упуще́ние ср.; про́мах м.; пробе́л м.;

хі́бы ў пра́цы — погре́шности (упуще́ния, про́махи) в рабо́те;

хі́бы ў ве́дах — пробе́лы в зна́ниях;

2. изъя́н м.; поро́к м.; недоста́ток м.;

во́ка з хі́бай — глаз с изъя́ном

II (хі́ба) частица

1. ра́зве; (при вопросе с оттенком удивления, недоверия — ещё) ли (ставится после слова, к которому относится); бу́дто;

х. ён ужо́ прые́хаў? — ра́зве он уже́ прие́хал?;

х. ма́ла ў нас людзе́й! — ма́ло ли у нас люде́й!; бу́дто ма́ло у нас люде́й!;

х. не так? — ра́зве не так?; не так ли?; бу́дто не так?;

2. (может быть) ра́зве; также переводится при отрицательном обороте частицей ли;

х. схадзі́ць мне да до́ктара? — ра́зве сходи́ть (не сходи́ть ли) мне к врачу́?;

3. (при выражении ограничения) ра́зве; (со словом толькі — ещё) ра́зве то́лько, ра́зве что;

выдава́лі яго́ х. то́лькі во́чы — выдава́ли его́ ра́зве то́лько глаза́;

4. (в отрицательном предложении) и́ли (иль); ра́зве;

х. ты не чуў пра гэ́та? — ра́зве (и́ли, иль) ты не слы́шал об э́том?

III (хі́ба) союз условный ра́зве; (со словом толькі — ещё) ра́зве то́лько;

абавязко́ва прыйду́, х. то́лькі затрыма́юць — обяза́тельно приду́, ра́зве то́лько (ра́зве) заде́ржат;

◊ х. што — ра́зве то́лько

IV (хі́ба) межд. о́й-ли

V (хіба́) частица, см. хі́ба II

VI (хіба́) союз, см. хі́ба III

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)