рот рот, род. ро́та м., мн. раты́, -то́ў;

◊

рази́нуть рот разя́віць рот;

хлопо́т по́лон рот кло́пату па ву́шы;

зажа́ть рот заткну́ць рот;

набра́ть воды́ в рот набра́ць вады́ ў рот;

класть в рот кла́сці ў рот;

смотре́ть (гляде́ть) в рот (кому) глядзе́ць у рот (каму);

в рот не брать (чего) у рот не браць (чаго);

в рот не возьмёшь у рот не во́зьмеш (не ўзяць);

в рот не идёт у рот не ле́зе;

во весь рот на ўвесь рот, на ўсё го́рла;

ка́ша во рту (у кого) ка́ша ў ро́це (у каго);

па́льца в рот не клади́ па́льца ў рот не кладзі́;

разжева́ть и в рот положи́ть разжава́ць і ў рот пакла́сці.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

сухі́ в разн. знач. сухо́й;

суха́я бялі́зна — сухо́е бельё;

сухо́е паве́тра — сухо́й во́здух;

сухо́е ле́та — сухо́е ле́то;

сухо́е дрэ́ва — сухо́е де́рево;

суха́я рука́ — суха́я рука́;

с. хлеб — сухо́й хлеб;

суха́я е́жа — суха́я пи́ща;

с. ка́шаль — сухо́й ка́шель;

суха́я сустрэ́ча — суха́я встре́ча;

сухо́е апавяда́нне — сухо́й расска́з;

с. трэск — сухо́й треск;

○ сухі́я кармы́ — с.-х. сухи́е корма́;

суха́я пераго́нка — тех. суха́я перего́нка;

сухо́е віно́ — сухо́е вино́;

с. паёк — сухо́й паёк;

с. лік — спорт. сухо́й счёт;

с. лёд — сухо́й лёд;

◊ выйсці́ сухі́м з вады́ — вы́йти сухи́м из воды́;

с. зако́н — сухо́й зако́н;

трыма́ць по́рах сухі́м — держа́ть по́рох сухи́м;

аб сухі́м хле́бе — сухи́м хле́бом пита́ясь;

сухо́й ні́ткі не застало́ся — сухо́й ни́тки не оста́лось;

сухо́га ме́сца няма́ — сухо́го ме́ста нет

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

сцягну́ць сов.

1. стяну́ть, стащи́ть; снять; (резким движением) сдёрнуть;

с. ло́дку з бе́рага — стяну́ть (стащи́ть) ло́дку с бе́рега;

с. ко́ўдру са спя́чага — стащи́ть (стяну́ть, сдёрнуть) одея́ло со спя́щего;

с. бот з нагі́ — стащи́ть (стяну́ть, снять, сдёрнуть) сапо́г с ноги́;

с. мяшкі́ ўніз — стяну́ть мешки́ вниз;

2. (в одно место) стяну́ть; собра́ть;

3. (сжимая, туго перевязать) стяну́ть;

с. шыне́ль рэ́менем — стяну́ть шине́ль ремнём;

4. (унести что-л. далеко) затащи́ть;

дзе́ці ~ну́лі куды́сьці гра́блі — де́ти затащи́ли куда́-то гра́бли;

5. безл. (о судороге) стяну́ть, свести́;

6. разг. (украсть) стащи́ть, стяну́ть;

7. безл. (начать затвердевать) схвати́ть;

на дварэ́ маро́зік, гразь ~ну́ла — на дворе́ моро́зец, грязь схвати́ло;

8. безл. (о воде) уба́виться, сойти́;

пасля́ паво́дкі ваду́ ~ну́ла — по́сле па́водка воды́ уба́вилось (вода́ сошла́)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

падня́ць сов., в разн. знач. подня́ть; (цену, требования и т.п. — ещё) повы́сить;

п. я́блык — подня́ть я́блоко;

п. я́кар — подня́ть я́корь;

п. флаг — подня́ть флаг;

п. бака́л — подня́ть бока́л;

п. узро́вень вады́ — подня́ть у́ровень воды́;

п. прамысло́вую вытво́рчасць — подня́ть промы́шленное произво́дство;

п. ціка́васць да чаго́-не́будзь — подня́ть интере́с к чему́-л.;

п. настро́й — подня́ть настрое́ние;

сяго́ння ра́на ~нялі́ дзяце́й — сего́дня ра́но по́дняли дете́й;

п. паўста́нне — подня́ть восста́ние;

п. крык — подня́ть крик;

п. цаліну́ — подня́ть целину́;

п. за́йца — подня́ть за́йца;

п. матэрыя́лы — подня́ть материа́лы;

◊ п. галаву́ — подня́ть го́лову;

п. руку́ — (на каго) подня́ть ру́ку (на кого);

п. на но́гі — подня́ть на́ ноги;

п. у паве́тра — подня́ть на во́здух;

п. пальча́тку — подня́ть перча́тку;

п. дух — подня́ть дух;

п. на шчыт — подня́ть на щит;

п. на смех — подня́ть на́ смех

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

вы́йти сов., в разн. знач. вы́йсці, мног. павыхо́дзіць;

◊

вы́йти из стро́я вы́йсці са стро́ю;

ро́стом не вы́шел а) ро́стам не ўда́ўся; б) ирон. ко́раткі пя́ты;

вы́йти в тира́ж вы́йсці ў тыра́ж;

вы́йти в лю́ди вы́йсці (вы́біцца) у лю́дзі;

вы́йти из во́зраста (вы́йти из лет) вы́йсці з гадо́ў;

вы́йти из берего́в вы́йсці з бераго́ў;

вы́йти из головы́ вы́йсці з галавы́;

вы́йти из дове́рия стра́ціць даве́р;

вы́йти из положе́ния вы́йсці са стано́вішча, зна́йсці вы́хад, прост. вы́круціцца;

вы́йти за ра́мки вы́йсці за ра́мкі;

вы́йти из себя́ вы́йсці з сябе́, раззлава́цца;

вы́йти из-под пера́ вы́йсці з-пад пяра́;

бо́ком вы́йти бо́кам вы́йсці (вы́лезці), во́мегам вы́йсці (вы́лезці);

вы́йти из равнове́сия вы́йсці з раўнава́гі;

вы́йти в свет вы́йсці ў свет;

вы́йти в отста́вку вы́йсці ў адста́ўку;

вы́йти нару́жу вы́йсці наве́рх;

вы́йти сухи́м из воды́ вы́йсці сухі́м з вады́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

подъём м.

1. (действие) падыма́нне, -ння ср., падніма́нне, -ння ср., падня́цце, -цця ср., пад’ём, -му м.; узніма́нне, -ння ср., узды́м, -му м.;

подъём тя́жестей падыма́нне (падніма́нне) цяжа́раў;

подъём воды́ в реке́ падня́цце (пад’ём) вады́ ў рацэ́;

во вре́мя подъёма на́ гору у час пад’ёму (падыма́ння, падніма́ння) на гару́;

подъём зя́би с.-х. пад’ём зя́бліва;

2. (рост, развитие) узды́м, -му м.;

подъём культу́ры узды́м культу́ры;

3. (побудка) пад’ём, -му м.;

затруби́ли подъём затрубі́лі пад’ём;

4. (об участке дороги) пад’ём, -му м.;

круто́й подъём круты́ пад’ём;

5. (часть ноги) усхо́д, -ду м., пад’ём, -му м.;

сапоги́ жмут в подъёме бо́ты ці́снуць у пад’ёме (на ўсхо́дзе);

6. (воодушевление) узды́м, -му м.;

арти́сты игра́ли с подъёмом арты́сты ігра́лі з узды́мам;

◊

тяжёл на подъём ця́жкі на пад’ём;

лёгок на подъём лёгкі на пад’ём;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

чы́сты

1. в разн. знач. чи́стый;

ч. пако́й — чи́стая ко́мната;

~тая бялі́зна — чи́стое бельё;

ч. ліст папе́ры — чи́стый лист бума́ги;

~тыя фа́рбы — чи́стые кра́ски;

ч. го́лас — чи́стый го́лос;

~тая ру́ская гаво́рка — чи́стая ру́сская речь;

~тая рабо́та — чи́стая рабо́та;

~тае зо́лата — чи́стое зо́лото;

~тае паве́тра — чи́стый во́здух;

~тае сумле́нне — перен. чи́стая со́весть;

ч. прыбы́так — чи́стая при́быль;

~тая вага́ — чи́стый вес;

2. разг. (истинный) настоя́щий, по́длинный;

ч. арты́ст — по́длинный арти́ст;

ч. зло́дзей — настоя́щий вор;

○ ~тае маста́цтва — чи́стое иску́сство;

◊ у ~тым по́лі — в чи́стом по́ле;

~тай вады́ — чи́стой воды́;

вы́весці на ~тую ваду́ — вы́вести на чи́стую во́ду;

з ~тым сэ́рцам — с чи́стым се́рдцем;

~тая пра́ўда — чи́стая пра́вда;

з ~тым сумле́ннем — с чи́стой со́вестью;

прыма́ць за ~тую мане́ту — принима́ть за чи́стую моне́ту;

ад ~тага сэ́рца — от чи́стого се́рдца;

шука́й до́лі ў ~тым по́лі — посл. ищи́ до́ли в чи́стом по́ле

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

прыйсці́ сов., в разн. знач. прийти́; (о поезде, пароходе и т.п. — ещё) прибы́ть; (о поре года, погоде и т.п. — ещё) наступи́ть, наста́ть;

п. на заня́ткі — прийти́ на заня́тия;

прыйшла́ вясна́ — пришла́ (наступи́ла, наста́ла) весна́;

п. да вы́ваду — прийти́ к заключе́нию;

п. да зго́ды — прийти́ к соглаше́нию (к согла́сию);

◊ п. ў галаву́ — прийти́ в го́лову;

п. з пакая́ннем — прийти́ с пови́нной;

п. па чыю́-не́будзь душу́ — прийти́ по чью́-л. ду́шу;

п. да ро́зуму — взя́ться за ум; призаду́маться;

канцы́ прыйшлі́ — коне́ц пришёл;

п. да па́мяці — прийти́ в созна́ние;

п. ў захапле́нне — прийти́ в восто́рг;

п. на ду́мку — прийти́ на мысль; взбрести́ на ум;

п. на (у) па́мяць — прийти́ на па́мять;

п. ў но́рму — прийти́ в но́рму;

п. ў сябе́ — прийти́ в себя́;

п. да ла́ду — прийти́ к согла́сию;

пры́йдзе ко́за да во́за — посл. не плюй в коло́дец — пригоди́тся воды́ напи́ться

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

из, изо предлог с род. з, са (каго, чаго); при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух и более согласных, из которых первый шипящий, свистящий или плавный;

выходи́ть из воды́ выхо́дзіць з вады́;

из ко́жи лезть са ску́ры вылу́звацца;

узна́ть из газе́т даве́дацца з газе́т;

не́которые из това́рищей некато́рыя з тава́рышаў;

мла́дший из бра́тьев мало́дшы з брато́ў;

варе́нье из я́год варэ́нне з я́гад;

из него́ вы́йдет хоро́ший рабо́тник з яго́ вы́йдзе до́бры рабо́тнік;

◊

из уваже́ния к заслу́гам з пава́гі да заслуг; кроме того, иногда переводится также иными предлогами, в частности: а) (при превосходной степени) з, са (каго, чаго); за (каго, што); ад (каго, чаго);

поле́знейшее из сре́дств найкары́снейшы са сро́дкаў;

лу́чший из всех ле́пшы з (за, ад) усі́х; б) (при обозначении причины, основания, цели) з, са (каго, чаго); на (кім, чым);

из любви́ к иску́сству з (па) лю́басці да маста́цтва;

и́зо дня в день дзень пры дні.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

Ка́ліва ’асобна ўзятая расліна, сцябліна, саломіна і інш.’ (БРС, ТСБМ, Кліх; КЭС, лаг., Сержп., Прымхі: … вырываюць яго адно каліво ці цыэлы куст…; Федар. Рук.; Шат., Яруш.), сюды ж, відаць, каліва ў Каспяровіча, нягледзячы на яго дэфініцыю ’маладая расліна’, параўн. ілюстрацыю: «Дай мне каліва расады», с. 150, каліва ’адно гняздо бульбы, адзін корч’ (Сцяшк. МГ), адно зернетка (збожжа, маку, якога-н. насення і інш.)’ (БРС, ТСБМ, Бяльк., Касп., Нас.). Сержп. Прымхі: семь каліў гароху, тры каліва перцу…; Федар. Рук., Шат.; барыс., Шн., 2, 68: «Разъ пошла баба воды браць у колодзись, зачарпнула вядромъ ды и паглядзела: ци поўно зачарпнула?.. видзиць — каливо гороху y‑вы днѣ ляжиць…» ’невялікая колькасць чаго-н.; трошкі, крыху’ (БРС, ТСБМ, Жд. 3, Касп., Мядзв., Нас., Яўс.). Апошняе значэнне звычайна характэрна для памяншальнай формы слова: каліўка ’вельмі мала, трошкі і да т. п.’ (Бяльк., Мат. Гом., Нас.), апрача гэтага, фіксуюць каліўку ’тс’ (Мат. Маг.), каліўка ’зерня’ (Бяльк.; навагр., КЭС; Нас.). Насовіч (228) таксама адзначае: «Самая мелочь в сходстве. И каливки бацькины подобравъ». Далей адзначаюць вытворныя каліўца (у БРС як памянш.-ласк. да каліва ў асноўных значэннях), Насовіч дае каливцо ’дробнае зерне’, Каспяровіч і Палявой фіксуюць значэнне ’трошкі’. Пашыраны такі дэрыват, як каліўе ’сцёблы траў або збожжавых злакаў’ (ТСБМ, Шат.), ’бульбоўнік (націна)’ (ДАБМ, Жд. 3; КЭС, лаг., Ян., Мат. Гом.), каліўе ’тс’ (Сцяшк.). Апрача гэтых, ДАБМ падае каліўнік, каліўянік ’тс’, а Мат. Гом. — каліўнік, калівашнік, каліўяшнік ’тс’. У новых слоўніках каліва, кальва, кальво, каліва ’асобная сцяблінка, галінка гародніны і інш.’ (даўг., віл.), ’асобная расліна’ (в.-дзвін., шальч., віл., іўеў., шчуч., крын., зэльв., гродз.), ’націна аднаго клубня’ (паст., круп., барыс., смарг., маст., шчуч.), ’малая колькасць, трошкі чаго-н.’ (рас., лаг., пруж., Сл. паўн.-зах.), паст., віл. каліўца, каляўца ’асобная сцяблінка, галінка гародніны і інш.’ (Сл. паўн.-зах.), каліўя ’націна бульбы’, калівіна ’каліва, адна сцябліна’, каліво ’сцябло расліны’ (ТС), ’корч, куст (гародніны)’ (Ян.), каліўе ’націна бульбы, буракоў’ (Ян.). Апрача бел. мовы, адзначана ва ўкр. усх.-палес. гаворках: каліва, каліванне, калівʼе, калівʼя ’націна бульбы’, калівешнік ’тс’ і ’націна морквы, гароху’, чарніг. каліво ’корч бульбы’ і ’пра каноплі, лён — палову «повесма»’. У рус. калуж. адзначана каливина ’трошкі; кропелька’, каливо ’націна агародных раслін’, бран. ’корч бульбы’, вялікал. каливье ’націна бручкі’, сіб. каливья ’націна бульбы’, зах.-бран. калева ’корч бульбы’, бран. калева і каліва ’нейкая расліна’, смал. калива ’сцябліна’, калевка, калёвка і каливка ’найменшая колькасць чаго-н.; кропелька’: калуж., смал., зах.-бран. калевка; смал. калевка, калуж., смал. калёвка, пуціўльск., курск. каливка, таксама арл., бран. каливка ’пацерачка (адна)’, росл., смал. ’дружочак, міленькі і да т. п.’, зах.-бран. калево і каливо ’найменшая колькасць чаго-н.; кропелька’: калево, росл., смал., калуж. каливо ’дробнае зерне (адно)’, смал. калево, смал., іркуцк. каливо, калуж., смал. калёвочка ’найменшая колькасць чаго-н., кропелечка’, пск., смал. каливочка ’тс’; колево, коливо ’парастак, расток, сцябліна’ (зах. паводле Даля), колево ’аўсяны колас, «бронь».’ Ёсць таксама пск. коливистый, колевистый ’зярністы, каласісты (збожжа, авёс і да т. п.)’. Гэтыя прыклады дазваляюць з вялікай дакладнасцю меркаваць аб лінгвагеаграфіі слова. Праўда, СРНГ у якасці паралелі прыводзіць яшчэ польск. kaliwo, аднак з гэтым нельга пагадзіцца. Найбольшая колькасць прыкладаў«польскага» слова у значэннях, адэкватных беларускім, падаецца Карловічам: kaliwa, kaliwo, kaliwko, адносна якога можна з упэўненасцю гаварыць, што гэта беларускае слова. Слаўскі наогул не разглядае гэтай лексемы, хоць форма kaliwek фіксуецца ў Ліндэ. Дарашэўскі ў слоўніку літаратурнай мовы ўказвае бел. крыніцу. Аналіз геаграфіі слова сведчыць, што, па-першае, гэта ўсх.-слав. лексема; па-другое, распаўсюджана яна або ў бел. гаворках, або ў тых рус. і ўкр., якія гістарычна ці геаграфічна суадносяцца з бел. Далейшы статус яго (запазычанне, інавацыя, архаізм) паводле гэтага крытэрыю вызначыць цяжэй. Не выключана (параўн. прыклады з рус. гаворак) рэканструкцыя формы калево; бел. лексіка дэманструе галосны ў пазіцыі пасля націску. Спроба дастаткова надзейнай этымалагізацыі на слав. глебе належыць Безлаю, 2, 10, які параўноўвае бел. каліва з шэрагам слав. лексем. Сюды славен. kȃl ’расток, парастак’ (адзначаны формы муж. і жан. роду), kȃla, далей kȃlec, kȃlcek, kȃlíca ’расліна чарнушка, Nigella sativa (матывацыя назвы няясная)’, таксама kaliv, kálast і kalíti, kalí, vzkalíti, якія суадносяцца з (vz‑)klíti, (vz‑)klije, напрыклад seme kali, seme vzklije iz zemblje. Для гэтых форм прапануецца прасл. рэканструкцыя *kōlъ, паралельная да *kъlъ. Паводле Безлая, сюды можна аднесці в.-луж. kał, якое традыцыйна, услед за Мукай, 1, 565, лічылі запазычаннем з ням. kohl або н.-ням. kal (так Більфельд, Lehnwörter, 153). Значэнне луж. слова ’капуста, Brassica oleracea’ супадае з ням. (аб іншых значэннях і формах гл. падрабязна Шустэр–Шэўц, 7, 483), што сапраўды як быццам падтрымлівае версію аб запазычанні слова. Але Шустэр–Шэўц (7, 483–484) звяртае ўвагу на тое, што ні па фармальнаму, ні па лінгвагеаграфічнаму крытэрыю такая версія не можа быць прынята. Фанетыка луж. лексікі не адпавядае мяркуемай ням. крыніцы.

Ка́ліва 2 ’памінальная куцця’ (Мядзв.). Дакладных адпаведнікаў у бел. крыніцах не адзначана. З магчымых рус. паралелей звяртае на сябе ўвагу калуж. калево задать ’памерці’, прыклад, аднак, вельмі двухсэнсоўны (магчыма, пад уплывам калець ’здыхаць’). Па гэтай прычыне можна думаць, што тут змяненне фанетыкі аналагічна каліва 1, паколькі ў запазычаным коливо (рус., укр., ц.-слав.), якое з грэч. κόλλυβον першы галосны пад націскам. Зыходзячы з формы — з н.-грэч., праз царкоўную лексіку.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)