АНТАРКТЫ́ДА,

мацярык у Паўднёвым паўшар’і, у межах Паўд. палярнага круга, займае цэнтр. частку Антарктыкі. Пл. 13 975 тыс. км² разам з астравамі і шэльфавымі ледавікамі (найб. Роса, Фільхнера, Роне і інш., агульнай пл. 1582 тыс. км²). Пастаяннага насельніцтва няма. Берагі Антарктыды (даўж. больш за 30 тыс. км) парэзаны слаба. Пераважаюць ледавіковыя абрывы выш. 20—100 м. З боку Атлантычнага, Індыйскага і Ціхага ак. абмываюць Антарктыду моры Уэдэла, Лазарава, Рысер-Ларсена, Касманаўтаў, Садружнасці, Дэйвіса, Моўсана, Дзюрвіля, Роса, Амундсена, Белінсгаўзена. У напрамку да Паўд. Амерыкі цягнецца вузкі Антарктычны паўвостраў. У м. Роса ўзвышаецца дзеючы вулкан Эрэбус (3794 м).

Ледавіковае покрыва і рэльеф. Антарктыда ўкрыта магутным шчытом мацерыковага лёду, не занята ледавікамі 0,2—0,3% тэр. (асобныя горныя вяршыні, хрыбты, невял. ўчасткі сушы — антарктычныя аазісы). Агульная пл. зледзянення (пачалося 300 млн. г. назад) 2044 каля 12 000 тыс. км², аб’ём лёду 24 млн. км³. Сярэдняя тоўшча ледавіковага покрыва 1720 м, найб. — 4500 м. Антарктыда — самы высокі мацярык на Зямлі. Сярэдняя выш. з улікам ледавіковага покрыва 2040 м. Сярэдняя выш. карэннай падлёднай паверхні 410 м (значная ч. ляжыць ніжэй за ўзровень мора). Большая ч. Антарктыды — пласкагор’е. Трансантарктычныя горы ўздоўж разломаў ад м. Уэдэла да м. Роса перасякаюць амаль увесь мацярык і падзяляюць Антарктыду на Усх. і Заходнюю. Плато Савецкае займае цэнтр. ч. Усх. Антарктыды (выш. да 4000 м), на Пн паверхня зніжаецца і ўтварае нізіну Міжнар. геафіз. года. Уздоўж узбярэжжа горныя хрыбты Зямлі Вікторыі, Зямлі Каралевы Мод, горы Прынс-Чарлз і інш. Паверхня Зах. Антарктыды значна ніжэйшая, больш расчлянёная, хрыбты размешчаны ў глыбіні мацерыка і на ўзбярэжжы. Самы высокі горны масіў Вінсан (5140 м, у гарах Элсуэрт). Рэльеф карэннай скальнай паверхні Антарктыды — чаргаванне горных падняццяў (падлёдавыя горы Гамбурцава і Вярнадскага) і глыбокіх нізін.

Геалагічная будова. Большая ч. Антарктыды — Антарктычная платформа, астатняя належыць да антарктычнага складкавага пояса, які з’яўляецца працягласцю Андаў. Карысныя выкапні: каменны вугаль, жал., медныя і свінцовыя руды; знойдзены мінералы, у якіх ёсць бром, волава, марганец, малібдэн, радовішчы графіту, горнага хрусталю і інш.

Клімат Антарктыды кантынентальны антарктычны, халодны і суровы (гл. Антарктычны клімат). Пануюць антарктычныя паветраныя масы, фарміруецца антарктычны антыцыклон. Сярэднія т-ры зімой ад -20 да -30 °C на ўзбярэжжы і ад -60 да -70 °C ва ўнутр. раёнах; летам адпаведна ад -10 да -30 °C, -40 °C. Абсалютны мінімум т-ры -89,3 °C зафіксаваны ў цэнтр. ч. на ст. Усход (Полюс холаду Зямлі). Ападкі толькі ў выглядзе снегу: 30—50 мм у цэнтр. ч. Антарктыды, 700—1000 мм на ўзбярэжжы за год. Моцныя штармавыя цыкланічныя і сцёкавыя вятры ў прыбярэжных раёнах дасягаюць скорасці 50—60, часам 90 м/с.

Арганічны свет. Для аазісаў характэрны ўмовы тыповых палярных пустыняў. Ёсць разнастайныя азёры (прэсныя і горка-салёныя). Свабодныя ад лёду ўчасткі ўзбярэжжа і скалы ўкрыты лішайнікамі, імхамі, водарасцямі (на Антарктычным п-ве — папарацепадобныя, каля 10 відаў кветкавых раслін). Фауна своеасаблівая і бедная: з птушак — пінгвіны, знойдзена некалькі відаў членістаногіх (кляшчы, нагахвосткі, ціхаходы і інш.).

Адкрыта Антарктыда 28.1.1820 рус. экспедыцыяй Ф.Ф.Белінсгаўзена і М.П.Лазарава. У пач. 20 ст. тут пабывалі Р.Скот, Э.Шэклтан, Р.Амундсен, Д.Моўсан і інш. У 1911 экспедыцыя Амундсена і ў 1912 Скота дасягнулі Паўд. полюса. У сувязі з Міжнар. геафіз. годам (1957—58) на мацерыку і прыбярэжных астравах створаны і дзейнічаюць 40 (1988) палярных станцый 16 краін свету, якія вядуць навук. даследаванні. Прававое становішча Антарктыды рэгулюецца Міжнар. дагаворам 1959.

Літ.:

Каменев В.М. Заповедная Антарктика. Л., 1986;

Бардин В. В горах и на ледниках Антарктиды. М., 1989.

В.Ю.Панасюк.

т. 1, с. 382

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

не́ба н Hímmel m -s; Firmamént n -(e)s (скляпенне неба);

◊ быць на сёмым не́бе разм im síeb(en)ten Hímmel sein;

памі́ж не́бам і зямлёй разм zwíschen Hímmel und Érde;

пад адкры́тым не́бам únter fréiem Hímmel;

як з не́ба звалі́ўся wie vom Hímmel [aus den Wólken] gefállen; wie aus héiterem Hímmel як не́ба ад зямлі́ hímmelweit entférnt [verschíeden], wie Tag und Nacht;

тра́піць па́льцам у не́ба danébenhauen* vi; danébengreifen* vi;

вы́рас да не́ба, а дурны́ як трэ́ба ≅ groß ist der Báumstumpf, doch schlecht

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

ВЕНЕ́РА,

Мілавіца, другая па парадку ад Сонца планета Сонечнай сістэмы, астр. знак ♀. Сярэдняя адлегласць ад Сонца 108,2 млн. км. Арбіта Венеры блізкая да кругавой (яе эксцэнтрысітэт найменшы ў Сонечнай сістэме і роўны е=0,0068), нахіл арбіты да плоскасці экліптыкі складае 3°24′. Сярэдні дыяметр 12 100 км, маса 4,87·10​24 кг (0,82 зямной), сярэдняя шчыльнасць 5240 кг/м³, паскарэнне свабоднага падзення на экватары 8,76 м/сек​2. Бляск ад -3,3 да -4,3 зорнай велічыні (вялікі бляск з-за параўнальнай блізкасці Венеры да Зямлі і высокай адбівальнай здольнасці яе паверхні). Найменшая адлегласць Венеры ад Зямлі 38 млн. км, найб. 261 млн. км.

Венера — самае яркае свяціла на небе пасля Сонца і Месяца; бывае відаць пасля захаду Сонца як вельмі яркая вячэрняя зорка і перад світаннем як ранішняя зорка. Падобна Меркурыю і Месяцу мае фазы, якія ўпершыню адзначыў Г.Галілей у 1610. Перыяд абарачэння Венеры вакол Сонца 224,7 зямных сут, вакол восі 243 сут (абарачэнне адваротнае). Працягласць сонечных сутак на Венеры адпавядае 120 зямным сут. Змены сезонаў няма (вось абарачэння амаль перпендыкулярная плоскасці арбіты). З дапамогай АМС «Венера-15» і «Венера-16» зроблена радыёлакацыйнае картаграфаванне планеты: паверхня Венеры — гарачая сухая камяністая пустыня; горныя раёны складаюць менш за 2%. Выяўлена шмат згладжаных кратэраў дыяметрам ад дзесяткаў да соцень кіламетраў, ёсць дзеючыя вулканы. Венера абкружана шчыльнай атмасферай (адкрыў М.В.Ламаносаў у 1761), якая складаецца з вуглякіслага газу (96%), азоту (~4%) і інш. Ціск каля паверхні ~94 атм., т-ра 470 °C. Унутраная будова Венеры падобная на зямную: ядро, мантыя, кара. Даследаванні Венеры праводзіліся пры дапамозе АМС «Венера», «Вега» і «Марынер».

Літ.:

Маров М.Я. Планеты Солнечной системы. 2 изд. М., 1986;

Планета Венера: Атмосфера, поверхность, внутреннее строение. М.. 1989.

Н.А.Ушакова.

т. 4, с. 79

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

дане́сці ​1, ‑нясу, ‑нясеш, ‑нясе; ‑нясём, ‑несяце; пр. данёс, ‑несла; зак., каго-што.

Несучы, даставіць да якога‑н. месца. Данесці рэчы да вагона. □ Жанчына спяшалася, як мага, каб хутчэй данесці да хаты маленькае дзіця. Лынькоў. Язэп так і не данёс лыжку да рота. Зацірка разлілася. Асіпенка. // Перамясціўшы, наблізіўшы, зрабіць чутным (гукі, пах і пад.). З вёскі вецер данёс галасы людзей, якія выходзілі з клуба. Сіняўскі. Пах смалісты ад Слуцка і Мінска Ўслед за намі данеслі вятры. Прыходзька. // Захаваць, зберагчы ў сабе да пэўнага часу. Летапісы, што данеслі да нас праз вякі каштоўныя звесткі аб мінулых днях нашай зямлі, неаднаразова успамінаюць пра.. [Полацк] і яго князёў. Штыхаў. Іржанне коней, стогн зямлі, Нямая стоенасць рыданняў... Чаму да сённяшніх світанняў Мы гэта ў сэрцах даняслі? Гаўрусёў. // перан. Давесці да свядомасці, зрабіць даступным, зразумелым. Вялікая справа — умець данесці да народа бальшавіцкую праўду. Шамякін. Паэтычнае слова дапамагала пісьменніку данесці да чытача сваё захапленне жыццём. Адамовіч.

дане́сці ​2, ‑нясу, ‑нясеш, ‑нясе; ‑нясём, ‑несяце; пр. данёс, ‑несла; зак.

1. Далажыць, паведаміць; зрабіць данясенне. 14 снежня 1905 года мінскі паліцмайстар данёс губернатару, што па Губернатарскай вуліцы выкрыта тайная друкарня. «ЛіМ». Разведка Бумажкова данесла, што, не даходзячы да ракі, танкі перагрупіроўваюцца. Чорны.

2. на каго і без дап. Зрабіць данос, тайна паведаміць. І не выходзіла з галавы думка: няўжо Васіль дапусціўся да таго, што данёс польскай паліцыі на Мартына? Колас. Паўлюкоўскі шчасліва дабраўся да сваіх Ініцаў, але нехта данёс, што былы чырвоны афіцэр тайком вярнуўся дамоў з Саветаў. Машара.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

rent

I [rent]

1.

n.

1) кватэ́рная пла́та; пла́та за арэ́нду зямлі́ і пад., чынш -у m.

2) наём на́йму, прака́т -у m. (часо́вае карыста́ньне)

for rent — у на́ймы (пако́й, дом); на прака́т (а́ўта і пад.)

2.

v.t.

1)

а) найма́ць што ў каго́

б) дава́ць у на́ймы

2) браць або́ аддава́ць у арэ́нду (дом, по́ле), на прака́т (машы́ну)

II [rent]

1.

n.

1) дзі́рка, про́разь f.

2) разьбіцьцё n., раско́л -у m. (у арганіза́цыі)

2.

v., p.t. and p.p. of rend

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

pile

I [paɪl]

1.

n.

1) сьці́рта f.; шта́бель -я m.; стос, стус -а m. (папе́ры, кні́гаў); шу́рка (дро́ваў)

pile of wood — шу́рка дро́ваў

2) ку́ча f.

pile of dirt — ку́ча зямлі́

3) informal мно́ства n., про́цьма f.

a pile of work (dishes) — мно́ства пра́цы (по́суду).

4) Electr. батарэ́я f.

2.

v.

склада́ць у сьці́рты, шу́ркі; ськіда́ць на ку́чу

to pile up — намята́ць, нано́сіць го́рбы (сьне́гу, пяску́)

II [paɪl]

n.

1) во́рс -у m. (на аксамі́це, ваўня́най ткані́не)

2) то́нкі, мя́ккі во́лас або́ пух

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

аралля́ Нядаўна ўзаранае поле (Дубр., Кузн. Касп., Лёзн., Пол., Тал. Мядзв., Уш.); апрацоўка зямлі (Слаўг.). Тое ж аральба́ (Кузн. Касп.), ара́нне, арба́ і арьба́ (Слаўг.), ата́ра (Мін. Шпіл. Заметка, 1853, л. 17), арылля́ (Уш.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

даткну́цца (да каго, чаго) сов.

1. прикосну́ться (к кому, чему), притро́нуться (к кому, чему), дотро́нуться, косну́ться (кого, чего), соприкосну́ться (с кем, чем и без доп.);

д. да зямлі́ — прикосну́ться (притро́нуться) к земле́;

д. руко́ю да дрэ́ва — дотро́нуться руко́й до де́рева;

не́шта ~ну́лася да маёй рукі́ — что́-то косну́лось мое́й руки́;

2. перен. косну́ться (чего), соприкосну́ться (с чем);

мне не́як давяло́ся д. да гэ́тай спра́вы — мне ка́к-то пришло́сь соприкосну́ться с э́тим де́лом

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

навярну́ць сов.

1. (наложить в беспорядке) навали́ть, навороти́ть;

н. го́ры зямлі́ — навали́ть (навороти́ть) го́ры земли́;

2. (чым што) навали́ть (что на что); (накрыть, защитив что-л.) прикры́ть;

н. тале́рку кастру́ляй — накры́ть таре́лку кастрю́лей;

3. перен., разг. (обременить работой) навали́ть;

4. безл. (нападать в большом количестве) навали́ть;

~ну́ла мно́га сне́гу — навали́ло мно́го сне́гу;

5. (придать чему-л. наклонное положение) наклони́ть, склони́ть;

6. (на што) перен. приучи́ть (к чему), приохо́тить (к чему);

7. разг. наговори́ть, наклевета́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

цяга́ць несов.

1. в разн. знач. таска́ть; (тянуть рывками — ещё) дёргать;

ц. бярве́нні — таска́ть брёвна;

ц. ваду́ са сту́дні — таска́ть во́ду из коло́дца;

ліса́ курэ́й цяга́е — лиса́ кур таска́ет;

пя́ты сезо́н паліто́ цягае́ — прост. пя́тый сезо́н пальто́ таска́ет;

ц. за валасы́ — таска́ть (дёргать) за во́лосы;

ц. па суда́х — таска́ть по суда́м;

2. (по земле) волочи́ть;

дзяўчы́нка цяга́е ху́стку па зямлі́ — де́вочка воло́чит плато́к по земле́;

◊ ледзь ногі ц. — едва́ (е́ле) но́ги волочи́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)