закіпяці́ць, ‑пячу, ‑пяціш, ‑пяціць; зак., што.
Награваючы, давесці да стану кіпення; прыгатаваць кіпячэннем. Зноў расклалі агонь, закіпяцілі ваду, напіліся чаю. Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вулка́н, ‑а, м.
Гара з кратарам на вяршыні, праз які час ад часу вывяргаюцца лава, агонь, попел. Патухлы вулкан. Гразевы вулкан.
[Ад лац. vulcanus — агонь, полымя.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
на́слепа, прысл.
Разм. Нічога не бачачы, усляпую. Капрал наш.. шыецца тварам, у траву і, час ад часу, наслепа крычыць: «Агонь!» Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шасціство́льны, ‑ая, ‑ае.
З шасцю стваламі (пра зброю). Нямецкія часці з гарматамі і танкамі, з шасціствольнымі мінамётамі вялі страшэнны агонь. Кулакоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Мётлы (мн. л.) ’сонечныя палосы-прамяні паміж хмарамі’ (брэсц., Нар. лекс.). Параўн. польск. miotła ’агонь з хваста каметы’. Да мятла́ (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
антыпірэ́ны
(ад анты- + гр. руг = агонь)
рэчывы, якія надаюць драўніне, тканінам, пластмасам і іншым матэрыялам вогнетрываласць.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)
вулкані́зм
(ад лац. vulcanus = агонь, полымя)
сукупнасць працэсаў і з’яў, звязаных з утварэннем і дзейнасцю вулканаў.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)
во́гнішча, ‑а, н.
1. Распаленая куча ламачча, дроў; агонь. Каля высокай меднастволай сасны палала вогнішча. Сіняўскі. З’явіліся першыя сем палатак на беразе Дзвіны, вечарамі загараліся вогнішчы, засынаючы іскрамі зорнае неба, у кацялках булькаў чай і ў змроку плыла.. песня. Грахоўскі.
2. Месца, дзе гарэў агонь. Патух агонь, пра яго ўсе забыліся, толькі белы попел ляжаў на вогнішчы. Чарнышэвіч. Збоку на вогнішчы ледзь-ледзь дымілася галавешка. Кулакоўскі. // Пажарышча. У рукі ўласныя свой лёс Узяў народ вольналюбівы, На вогнішчы палацы ўзнёс, Ператварыў балоты ў нівы. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Вагніво́ ’крэсіва для высякання агню’ (Бяльк.). Рус. огни́во, укр. вогниво, польск. ogniwo, макед. огнило, серб.-харв. огњило ’тс’. Агульнаславянскія ўтварэнні ад агонь.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Купа́ла 1 ’свята 24 чэрвеня’ (Нас., Сл. паўн.-зах., Крачк., Сцяшк., Гарэц., Чач., Кліх, ТС). Укр. купала, купало, рус. купала, ст.-рус. купала ’тс’. Вядома, што, згодна з традыцыяй, купала разглядаецца як усходнеславянскі пераклад са ст.-грэч. βαπτιστής ’хрысціцель’. Іван Купала адпавядае грэч. Ἰωάννης ά βαπτιστής (Іаан Хрысціцель). Але ёсць падставы меркаваць, што лексема купала мае старажытнае, яшчэ дахрысціянскае сакральнае значэнне. Аб гэтым сведчаць шматлікія этнаграфічныя і фальклорныя даныя. У Заходнім Палессі купала мае значэнне ’касцёр, агонь’, якое можна суаднесці з бел. купець, купаць ’гарэць без полымя, дымець’ (гл.), kupěti/kǫpati з сакральным значэннем ’ачышчаць агнём’ (параўн. лац. pūrus ’чысты’ і ст.-грэч. πύρος ’агонь’). Тады да ліку суадносных лексем можна аднесці ст.-грэч. καπνός ’дым’ (< κϜαπνος), лац. vapor ’пара, дым, агонь’ (< *ku̯apos), прасл. kopъtь (< *kvopъtь): *ku̯op‑/kou̯p‑. Незалежна ад верагоднасці гэтай этымалогіі бел. купала ’касцёр, агонь’ звязваецца з бел. купаць ’гарэць’. Прадуктыўны суфікс ‑ла для назваў дзеячаў (параўн. купала) сведчыць аб анімізацыі назвы ’кастра, агню’. З гэтага пункту погляду купала адначасова ’касцёр, агонь’ і нейкі ’дух агню’ (Мартынаў, Зб. Крапіве, 210–211 з літаратурай).
Купа́ла 2 ’братаўка дуброўная, Melampyrum nemorosum’ (Жыв. сл., Кіс.). Сакральна звязана з Купаллем. Гл. купала 1. Параўн. таксама купалка (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)