падве́ргнуцца, ‑гнуся, ‑гнешся, ‑гнецца; пр. падвергся і падвергнуўся, ‑глася; зак.
Адчуць на сабе якое‑н. уздзеянне. Падвергнуцца абпраменьванню. Падвергнуцца нападу. □ Польская мова, у сваю чаргу, падверглася пэўнаму ўплыву беларускай, а таксама украінскай моў. Шакун. // Трапіць у якое‑н. становішча. Падвергнуцца цяжкім выпрабаванням.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
скажэ́нне, ‑я, м.
1. Дзеянне паводле знач. дзеясл. скажаць — сказіць і стан паводле знач. дзеясл. скажацца — сказіцца.
2. Змяненне, якое скажае што‑н.; няправільнасць, памылка. Грубыя скажэнні ў тэксце. □ У інтэрмедыях часта непаслядоўна, са скажэннямі перадаваліся асобныя фанетычныя і граматычныя рысы беларускай мовы. Шакун.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Асто́яцца ’ўтрымацца на нагах; адстаяцца (пра вадкасць)’ (БРС, Сцяц.). Укр. стар. остоятися ’тс’. Магчыма, з ст.-рус. отстоятися; націск указвае на пазнейшы, хутчэй польскі ўплыў (параўн. польск. ostoja ’аснова’, а таксама астоя ’база’, Шакун, Гісторыя, 313). Сувязь з стаяць (гл.) безумоўная, але гісторыя гэтага ўтварэння няясная.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
азбуко́ўнік, ‑а, м.
Уст. У старой беларускай і рускай пісьменнасці — род тлумачальнага філалагічнага і энцыклапедычнага слоўніка. Л. Зізаній і П. Бярында не толькі былі знаёмы з Ноўгарадскімі азбукоўнікамі, але і карысталіся імі пры ўкладанні сваіх слоўнікаў. Суднік. Да асобных помнікаў прыкладаліся цэлыя слоўнічкі — так званыя азбукоўнікі, пазней — алфавіты, а затым лексіконы. Шакун.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
экстравага́нтнасць, ‑і, ж.
1. Уласцівасць экстравагантнага. Гонячыся за рознымі слоўнымі эфектамі і экстравагантнасцю стылю, асобныя паэты падсоўвалі чытачу самую што ні ёсць бяссэнсіцу, фармалістычнае награмаджэнне пустых, звонкіх слоў. Шакун.
2. Экстравагантны ўчынак; незвычайныя паводзіны. — Надзвычайная экстравагантнасць, — вымавіў.. [Захар]. — Не спадзяваўся, скажу шчыра. Але хвалю. Ты не баялася, што я магу цябе не прыняць? Асіпенка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Атра́мант ’чарніла’ (БРС: устар., Нас., Шпіл., Касп., Шн. і інш.). Укр. атра́ме́нт, польск., славац. atrament ’тс’. Фіксуецца з 1710 (Булыка, Запазыч.); з лац. atramentum (Вясноў, Праблемы філал., 30); паводле Булыкі — праз польскую. У новы час на ўжыванне беларускага слова ўплывала польская мова: у савецкі час гэты дублет паступова знікае (Шакун, Гісторыя, 285).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
папулярызава́ць, ‑зую, ‑зуеш, ‑зуе; зак. і незак., каго-што.
1. Зрабіць (рабіць) папулярным, даступным што‑н. Папулярызаваць навуковыя вывады.
2. Зрабіць (рабіць) шырока вядомым, распаўсюджаным. Папулярызаваць новы метад. □ Савецкія людзі, дасягнуўшы новага поспеху, імкнуцца папулярызаваць перадавы вопыт, зрабіць яго здабыткам народа. «Беларусь». Слоўнік Вярынды прызначаўся папулярызаваць царкоўнаславянскую мову, занядбаную і незразумелую тагачаснаму насельніцтву Украіны і Беларусі. Шакун.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Арга́н (БРС), арга́ны (Нас., Касп.). Рус., укр. орган. Ст.-слав. оръганъ з грэч. ὄργᾰνον (Саднік-Айцэтмюлер, HdWb, 77). Ст.-рус. органъ, органи (XI–XVI ст.), пазней тлумачыцца ў Бярынды, 225, таму можна лічыць, што ст.-бел. арганы (Шакун, Гісторыя, 106) працяг ст.-рус. органы, а сучаснае беларускае — працяг старабеларускага. Аб форме варган гл. варганіць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
е́рась, ‑і, ж.
1. Рэлігійная плынь, варожая догматам пануючай рэлігіі. Барацьба з ерассю. □ Беларускія кніжнікі XVI–XVII стст. перакладалі рэлігійныя творы на «простую»мову, але з аглядкай — не нарабіць бы памылак, не адысці б ад царкоўных канонаў, не ўпасці б у ерась. Шакун. // перан. Разм. Адступленне ад агульнапрынятых правіл, палажэнняў. Абвінаваціць у ерасі.
2. перан. Разм. Бязглуздзіца, лухта. Несці ерась.
[Ад грэч. háiresis — секта.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Арфагра́фія. Пад рускім уплывам гэта форма замацавана ў 1933 (Шакун, Гісторыя, 292). Да гэтага ў практыцы выкарыстоўваўся тэрмін у польскім афармленні: ортографія (Красней, Лекс. і грам., 19). У канцы XVI — пачатку XVII ст. ст.-бел. орѳографія (Зізаній). Недакладна КЭСРЯ, 302, аб французскім паходжанні рус. орфография ў XVIII ст. Фасмер (3, 154 без даты) указвае на грэчаскую крыніцу (ὀρθογραφία ’правільнае пісьмо’) пры ўздзеянні лацінскага націску.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)