Ту́ебень ‘дурань, тунеядзец’ (Мат. Маг. 2), ту́ібень ‘гультай’ (Юрч. Фраз. 1). Відаць, не можа разглядацца асобна ад сту́ібень ‘дурань’ (гл.), магчыма, варыянта з s‑mobile ў выразе стаяць як статуй, стуібень, стуіб (Вушац. сл.). Параўн. рус. дыял. ту́ебень лесно — лаянкавы выраз, ту́ймень ‘дурнаваты, гультаяваты і непаваротлівы’ (СРНГ). Няясна, параўн. тую́ба, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

АКАЗІЯНАЛІ́ЗМ,

моўная з’ява, якая не адпавядае агульнапрынятаму ўжыванню; ствараецца як выразны сродак у пэўным кантэксце і не замацоўваецца як моўная норма. Аказіяналізм — звычайна словы («вершаправод», «ночапіс», «шалёнагубая»), але магчыма выкарыстанне асобных формаў у якасці новых слоў («соў», «савя» замест літ. «сава», «статуй» — «статуя») і словазлучэнняў («мяцеляцца спіцы», «навальніцы ракет»). Найчасцей утвараюцца пісьменнікамі, таму інакш наз. аўтарскімі, індывідуальна-стыліст. неалагізмамі. Набываюць значэнне паэт. тропаў.

т. 1, с. 182

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

і́дал, ‑а, м.

1. Статуй, скульптура, якім язычнікі пакланяліся як бажаству. Дзікунскі ідал. □ Не веру ідалам паганым, Што выразаюць разьбяры, Бажкам не веру маляваным, Што мажуць фарбай маляры. Купала.

2. перан. Пра таго, хто з’яўляецца прадметам абажання або нізкапаклонства. Жанчына павінна быць жанчынай, а не муміяй, якая дзеля свайго ідала адраклася ад усяго зямнога. Лобан.

3. Лаянк. Нягоднік. — Жартачкі — сто гусей перадушыў — ідал! Ваданосаў.

[Ад грэч. eidōlon — скульптура, малюнак.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

АЎГУСЦІ́НЧЫЧ (Augustinčić) Антун

(4.5.1900, с. Кланец, Харватыя — 10.5.1979),

харвацкі скульптар. Ганаровы чл. АМ СССР (1975). Праф. Заграбскай АМ. Вучыўся ў Заграбскай АМ (1922—24), парыжскіх школах прыгожых мастацтваў і дэкар. мастацтваў (1924—26). Аўтар манумента Сав. Арміі ў с. Баціна-Скела (1945—47), помніка Міру перад будынкам ААН у Нью-Йорку (1952—54, паст. ў 1955), станковых кампазіцый, партрэтаў, жаночых статуй і торсаў, якім уласцівыя дынаміка, жывапіснасць, абагульненасць манумент. формаў.

т. 2, с. 84

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

скульпту́ра

(лац. sculptura)

1) від выяўленчага мастацтва — стварэнне аб’ёмных вобразаў (статуй, барэльефаў і інш.) з гліны, каменю, дрэва, металу;

2) твор гэтага віду мастацтва або сукупнасць такіх твораў (напр. беларуская с.).

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)

АФРАСІЯ́Б,

гарадзішча стараж. Самарканда (Мараканда; Узбекістан) на ўскраіне сучаснага горада. Першыя ўмацаванні (гліняны вал) пабудаваны ў канцы 8—7 ст. да нашай эры; у 6—4 ст. да нашай эры Афрасіяб — буйнейшы горад пл. 219 га. Раскопкамі выяўлены рэшткі жылых і рамесніцкіх кварталаў, мячэць і палац 7—8 ст. з насценнымі размалёўкамі. Сярод шматлікіх знаходак — асуарыі ў форме статуй, тэракотавыя статуэткі і пліткі, паліваная кераміка і інш. У 1220 Афрасіяб разбураны манголамі.

т. 2, с. 137

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

ні́ша

(фр. niche)

1) паглыбленне ў сцяне для ўстаноўкі статуй, бюстаў, ваз, мэблі і інш.;

2) паглыбленне ў сценцы акопа, траншэі для боепрыпасаў;

3) мед. дэфект слізістай абалонкі сценкі страўніка, які выяўляецца пасля ўвядзення кантрастнага рэчыва.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)

паце́ць, ‑ею, ‑ееш, ‑ее; незак.

1. Пакрывацца потам. Шаройка моцна пацеў і раз-поразу выціраў твар вялікай бруднай хусткай. Шамякін. Кастусь параіў .. [Алесю]: — Скінь ватоўку, менш будзеш пацець. Ваданосаў. // перан.; над чым і без дап. Разм. Затрачваць на што‑н. многа працы, намаганняў; працаваць над чым‑н. доўга, упарта. Цэлы дзень пацеў Янка над сваім сплавам. Дамашэвіч. На плошчы, быццам пнёў у лесе, статуй. Пацелі скульптары не годы, а вякі. Прануза.

2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пакрывацца вільготным налётам. Сцяна пацее ад вільгаці. □ Пасля дажджу пацела, Дымілася зямля. Калачынскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

скульпту́ра, ‑ы, ж.

1. Від выяўленчага мастацтва — стварэнне аб’ёмных вобразаў (барэльефаў, статуй і пад.) з гліны, каменя, металу і пад. Займацца скульптурай. □ Праца.. з’яўляецца вядучай тэмай савецкага выяўленчага мастацтва — жывапісу, графікі, скульптуры. «Беларусь». На аддзяленні скульптуры Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута быў аб’яўлены конкурс на лепшы праект мемарыяла. «Помнікі».

2. Твор гэтага віду мастацтва. На кожным кроку кідаліся ў вочы манастыры, кляштары, касцёлы, цэрквы, кірхі і капліцы са своеасаблівымі скульптурамі каталіцкіх святых. Колас. Праходзячы міма скульптуры студэнта, схіленага над разгорнутай кнігай. Максім Сцяпанавіч зноў захваляваўся. Карпаў. // зб. Сукупнасць такіх твораў. Беларуская скульптура.

[Лац. sculptura.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ГАРДЗЕ́ЕЎ Фёдар Гардзеевіч

(1744, г. Пушкін Ленінградскай вобл., Расія — 4.2.1810),

рускі скульптар. Вучыўся ў Пецярбургскай АМ (1759—67), у 1762—72 у Парыжы і ў Рыме. Акад. Пецярбургскай АМ (1776). З 1782 праф., з 1802 рэктар акадэміі. Ад драм. кампазіцый у духу барока («Праметэй», 1769) перайшоў да ясных і спакойных вобразаў, характэрных для класіцызму. Аўтар рэльефаў для фасадаў і інтэр’ераў палаца ў Астанкіне (1794—98), Казанскага сабора ў Пецярбургу (1804—07), надмагілляў Галіцыных (1780—90-я г.). Кіраваў адліўкай бронзавых статуй для фантанаў Петрадварца, устаноўкай помнікаў Пятру І (скульпт. Э.М.Фальканэ) і А.В.Сувораву (скульпт. М.Казлоўскі) у Пецярбургу.

Літ.:

Рогачевский В. Ф.Г.Гордеев. Л.; М., 1960.

т. 5, с. 58

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)