Verbum

АНТРАПАГЕ́ННАЕ ЎЗДЗЕ́ЯННЕ на прыроду, прамы або апасродкаваны ўплыў чалавецтва на прыроду, што прыводзіць да кропкавых, лакальных, рэгіянальных ці генералізаваных (амаль да глабальных) яе змен. Пастаянна павялічваецца з развіццём прадукц. сіл і інтэнсіфікацыяй прыродакарыстання, з’яўляецца аб’ектыўнай рэаліяй, якая складае аснову пераўтварэння прыроды і абумовіла зараджэнне і развіццё тэорыі і практыкі аховы прыроды, а таксама сістэм рацыянальнага прыродакарыстання.

Літ.:

Митрюшкин К.П., Шапошников Л.К. Прогресс и природа. М., 1978;

Риклефс Р. Основы общей экологии: Пер. с англ. М., 1979.

т. 1, с. 390

А́РБЕР (Arber) Вернер

(н. 3.6.1929, г. Грэнхен, Швейцарыя),

швейцарскі генетык. Скончыў політэхн. школу ў Цюрыху. З 1953 у Жэнеўскім ун-це. Праф. Базельскага ун-та. Навук. працы па вывучэнні структуры і функцыянавання віруснага геному. Сфармуляваў прынцып штамаспецыфічнай рэстрыкцыі і мадыфікацыі ДНК. Адкрыў (1962) новы клас ферментаў, якія спецыфічна ўзаемадзейнічаюць з ДНК і дзеянне якіх накіравана супраць чужароднай ДНК. Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне 1978 (разам з Д.Натансам і Г.Смітам).

Літ.:

Лауреаты Нобелевской премии 1978 г. // Природа. 1979. № 1.

т. 1, с. 457

БО́ТЭ (Bothe) Вальтэр

(8.1.1891, г. Араніенбург, Германія — 8.2.1957),

нямецкі фізік, адзін з заснавальнікаў ядз. фізікі. Вучань М.Планка. Скончыў Берлінскі ун-т (1914). Праф. Берлінскага (1929—30), Гісенскага (1930—32) і Гейдэльбергскага (1932—34 і з 1946) ун-таў, з 1934 дырэктар ін-та фізікі (Кайзер-Вільгельм ін-та). Навук. працы па атамнай і ядз. фізіцы, паскаральнай тэхніцы. Распрацаваў супадзенняў метад (1924), разам з Г.Гейгерам эксперыментальна даказаў праўдзівасць закону захавання энергіі і імпульсу ў элементарных працэсах (1925). Нобелеўская прэмія 1954.

Літ.:

Лейкин Г.А. Вальтер Боте // Природа. 1995. № 12.

т. 3, с. 223

ГАЎРЫЛЮ́К Васіль Васілевіч

(н. 7.12.1923, г. Загорск, Расія),

бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1975). Скончыў Маскоўскі дзярж. ін-т міжнар. адносін (1948). У 1961—64 адказны сакратар час. «Коммунист Белоруссии». У 1965—69 і 1977—80 ст. супрацоўнік сакратарыята ЮНЕСКА. З 1980 у Ін-це эканомікі АН Беларусі. Навук. працы па праблемах міжнар. эканам. адносін.

Тв.:

Эксперт капиталистических отношений в развивающиеся страны. Мн., 1973;

Государственно-монополистический вывоз капитала в развивающиеся страны. Мн., 1976;

Инфляция: природа, сущность и регулирование. Мн., 1996 (у сааўт.).

т. 5, с. 92

БЮ́ХНЕР (Büchner) Людвіг

(29.1.1824, г. Дармштат, Германія — 1.5.1899),

нямецкі ўрач і філосаф, прыродазнавец, прадстаўнік вульгарнага матэрыялізму. З 1843 вывучаў медыцыну ў Гесене, Страсбуры, Вюрцбургу, Вене. У філасофіі Бюхнера зыходным было паняцце матэрыі, якая тоесная рэчыву і валодае шэрагам уласцівасцей. Свядомасць, на думку Бюхнера, — люстэркавае (пасіўнае) адлюстраванне рэчаіснасці і з’яўляецца прадуктам высокаарганізаванай матэрыі — мозга; да сукупнасці функцый мозга зводзіў усе духоўныя з’явы. Адмаўляў дыялектыку і сац. прыроду чалавека, падзяляў ідэі т.зв. сацыяльнага дарвінізму, адначасова абгрунтоўваў наяўнасць у жывёл грамадскай арг-цыі.

Тв.:

Рус. пер. — Природа и наука. Киев, 1881;

Психическая жизнь животных. СПб., 1902;

Сила и материя. СПб., 1907;

Дарвинизм и социализм. СПб., 1907.

т. 3, с. 390

АПА́РЫН Аляксандр Іванавіч

(2.3.1894, г. Угліч, Расія — 21.4.1980),

савецкі вучоны-біяхімік, грамадскі дзеяч. Акад. АН СССР (1946, чл.-кар. 1939), ганаровы чл. акадэмій навук Балгарыі, ГДР, Кубы, Іспаніі, Італіі. Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Маскоўскі ун-т (1917). З 1929 праф. гэтага ун-та. У 1935 з А.М.Бахам арганізаваў Ін-т біяхіміі АН СССР, з 1946 яго дырэктар. Навук. працы па біяхіміі раслін, праблеме ўзнікнення жыцця на Зямлі. Заснавальнік эвалюцыйнай біяхіміі, вучэння пра хім. эвалюцыю дабіялагічнага перыяду развіцця жыцця. Ленінская прэмія 1974. Залатыя медалі імя І.І.Мечнікава (1960) і М.В.Ламаносава (1979).

Тв.:

Возникновение жизни на Земле. 3 изд. М., 1957;

Жизнь, ее природа, происхождение и развитие. 2 изд. М., 1968.

т. 1, с. 418