укры́цца, укрыюся, укрыешся, укрыецца; зак.

1. Накрыцца, закрыцца поўнасцю, з усіх бакоў, ухутацца. Алаіза паслала ложак. Лягла, укрылася з галавою. Арабей. [Мялешка:] — І вазьмі вось мой плашч, укрыйся. Васілевіч.

2. Накрыцца, запоўніцца, усеяцца чым‑н. па паверхні. У пакоях, дзе раней панаваў строгі парадак, чысціня, усё нібы пастарэла, укрылася пылам. Карпаў. Укрылася лёдам возера — не правіць было рыбакам пелькі. Мыслівец. Пастаяўшы нейкі час каля куста вярбы, што ўкрыўся жоўтымі коцікамі, павярнуў дадому. Ігнаценка. // Ахутацца, ахінуцца чым‑н. Апілкі сонца церушыла. Як цыркуляркаю-пілой, І далеч доўга не спяшыла Укрыцца шызаю імглой. Гаўрусёў. // Стаць пакрытым чым‑н., што выступіла на паверхні чаго‑н. У Сузона ў момант твар укрыўся кроплямі поту, шчокі пачалі падрыгваць. Галавач.

3. Схаваўшыся дзе‑н., засцерагчы сябе ад каго‑, чаго‑н. Вялічка і хто быў з ім убачылі, што выйсці з дома і дзе-небудзь укрыцца ад бомб няма як: усё навокал кіпела і рвалася. Чорны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

адкры́цца сов., в разн. знач. откры́ться;

засло́на ~ры́лася — за́навес откры́лся;

з’езд ~ры́ўся ро́ўна ў пяць гадзі́н — съезд откры́лся ро́вно в пять часо́в;

~ры́ліся магчы́масці — откры́лись возмо́жности;

пе́рада мно́ю ~ры́ўся ціка́вы краяві́д — пе́редо мной откры́лся интере́сный пейза́ж;

а. пе́рад кім-не́будзь — откры́ться пе́ред ке́м-л.;

◊ во́чы ~ры́ліся — (у каго) глаза́ откры́лись (у кого);

свет адкры́ўся — (каму) свет откры́лся (кому); свет уви́дел (кто)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

паве́рыць сов.

1. в разн. знач. пове́рить; (убедиться — ещё) уве́ровать;

п. чу́тцы — пове́рить слу́ху;

п. у справядлі́васць чыі́х-не́будзь меркава́нняў — пове́рить (уве́ровать) в правоту́ чьи́х-л. сужде́ний;

2. в знач. вводн. сл. пове́рить;

я, ~рце, не ве́даў — я, пове́рьте, не знал;

◊ не п. сваі́м вача́м (вуша́м) — не пове́рить свои́м глаза́м (уша́м);

пада́нне све́жае, але́ п. ця́жка — свежо́ преда́ние, а ве́рится с трудо́м

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

нала́дзіць сов.

1. (создать) нала́дить, организова́ть; (связь) установи́ть;

н. вытво́рчасць аўтамабі́ляў — нала́дить (организова́ть) произво́дство автомоби́лей;

н. су́вязь з кім-не́будзь — установи́ть (нала́дить) связь с кем-л.;

н. рабо́ту клу́ба — нала́дить рабо́ту клу́ба;

2. почини́ть, испра́вить; нала́дить;

н. гадзі́ннік — почини́ть (испра́вить) часы́;

н. плуг — нала́дить плуг;

3. муз., радио нала́дить, настро́ить;

н. прыёмнік — нала́дить, (настро́ить) приёмник;

4. (вечер, концерт и т.п.) устро́ить, организова́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

разне́сці сов.

1. в разн. знач. разнести́;

р. газе́ты па кватэ́рах — разнести́ газе́ты по кварти́рам;

р. раху́нкі па кні́гах — разнести́ счета́ по кни́гам;

ве́цер ~нёс пыл — ве́тер разнёс пыль;

р. каго́-не́будзь у газе́це — разнести́ кого́-л. в газе́те;

2. (молву и т.п.) распространи́ть, разнести́; (тайну, секрет) разгласи́ть;

3. безл., разг. разнести́, разду́ть; вздуть;

~сла шчаку́ — разнесло́ (разду́ло, взду́ло) щёку;

4. разнести́, разби́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

чыта́ць несов., в разн. знач. чита́ть;

уме́ць ч. — уме́ть чита́ть;

ч. усю́ ноч — чита́ть всю ночь;

ч. кні́гу — чита́ть кни́гу;

ч. чарцёж — чита́ть чертёж;

ч. сляды́ — охот. чита́ть следы́;

ч. чые́-не́будзь ду́мкі — чита́ть чьи́-л. мы́сли;

ч. ле́кцыі — чита́ть ле́кции;

ч. ве́ршы з эстра́ды — чита́ть стихи́ с эстра́ды;

◊ ч. у вача́х — по глаза́м ви́деть;

ч. памі́ж радко́ў — чита́ть ме́жду строк

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

Дрэ́ва ’дрэва’ (БРС, ТСБМ, Нас., Касп., Шат., Бяльк., Сл. паўн.-зах.), таксама дре́ва (Бяльк.). Укр. дре́во (памянш. форма древко) ’тс’ (Грынч.); параўн. і гуц. древору́б ’павець для дроў’ (Грынч.: з Шухевіча). Адносна бел. слова (без укр. матэрыялу) Трубачоў (Эт. сл., 4, 212) заўважае: «блр. литер. дрэ́ва неисконно». Сапраўды, бел. і ўкр. формы нельга вытлумачыць з якой-небудзь прасл. зыходнай формы, таму можна меркаваць, што гэта запазычанне з польск. drzewo ’тс’ (< прасл. *dervo; аб апошнім гл. Трубачоў, там жа, 211–212) з субстытуцыяй польск. гука rz усх.-слав. ‑р‑. Дзіўна, што ў ст.-бел. мове (гл. Булыка, Запазыч.) не адлюстраваны гэты паланізм.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Канча́р, канчу́р ’аддзелены канец чаго-небудзь’ (ТСБМ, Др.-Падб., Гарэц.; стаўбц. Прышч.; слонім., Нар. лекс., Сл. паўн.-зах.; навагр., Нар. словатв., стаўбц. З нар. сл.); ’сук, галіне дрэва, канцы галін’ (Сцяшк.), канчарэ́ ’кароткія бярвенні паміж вокнамі і на вуглах’ (гродз., Мат. АС); канча́рык ’капец градкі’ (гродз., З нар. сл.; Сл. паўн.-зах.); канчуры ’наспісваныя алоўкі’ («Маладосць» 1969, I, 156); канча́р ’корч, куст’ (Сцяшк.), канчы́р ’няроўнасць на дарозе ад каранёў дрэў’. Бел. прасл. рэгіяналізм, утвораны ад прасл. konьcь ’капец’ пры дапамозе суф. ‑arʼь. Ад konьcь утвораны і дзятл. канча́к, шальч. канчу́к ’канец баразны’, паст., докш., віл. канчык, канчычок ’кончык’ (Сл. паўн.-зах.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Не́ўкач, неўкача ’калісьці, даўным-даўно’ (Сл. Брэс.), неўкоч, неўкоча ’калісьці; калі-небудзь; у хуткім часе’ (ТС), ’калісьці, даўным-даўно’ (лунін., Жыв. сл.), нёкоч ’некалі, калісьці, даўней’ (пін., Нар. лекс.). Відаць, можа быць збліжала са славен. nekoč ’аднойчы, некалі, калісьці’, што з не (адмоўе) і ko ’калі’ (< къ, гл. к), с — узмацняльная партыкула, адпавядае бел. ч(чы), параўн. гэтачы, колечы і інш. (Карскі 2-3, 71; ESSJ SG, 2, 305–306). Спецыфічная беларуска-славенская паралель можа служыць падставай для рэканструкцыі праславянскага дыялектызма (*ne‑kb‑čb?). Сярод беларускіх слоў больш ранняй формай трэба лічыць форму без устаўнога ў.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Налог ’дрэнная схільнасць, звычка’ (Нас.), ’звычка’ (міёр., Нар. сл.), налога ’тс’ (віл., Жыв, сл.), укр. налога ’звычка, звычай’, польск. nałóg ’схільнасць, прывычка, звычка да чаго-небудзь дрэннага’. Ст.-бел. налог ’прывычка’ (1598 г.) лічыцца запазычаннем з польск. nałóg (Булыка, Лекс. запазыч., 133); Булахаў (Развіццё беларускай літ. мовы ў XIX–XX стст. ва ўзаемаадносінах з іншымі славянскімі мовамі. Мн., 1958, 27) лічыць паланізмам у беларускіх творах Чачота, што зусім верагодна, улічыўшы значную колькасць дэрыватаў у польскай мове і адмоўнае сэнсавае адценне слова, што адсутнічае ў беларускім дзеяслове налажы́цца ’прызвычаіцца, прывыкнуць’ (гл.), які мог быць асновай утварэння аддзеяслоўнага назоўніка.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)