То́чка 1 ’мядзведка, Gryllotalpa gryllotalpa’ (Сержп., Байк. і Некр., Мат. Гом., ТС, ПСл; бяроз., Ск. нар. мовы; лельч., Жыв. НС), ’крот’ (ТС), ты́чка ’тс’ (іван., ЖНС), ту́чка ’мядзведка’ (ТС), ты͡эчка ’тс’ (лун., Арх. Вяр.), tòčka, tu͡ečka ’крот’ (Тарн.), ’сараканожка, Myriapoda’ (Мат. Гом.). Параўн. укр. дыял. ту͡очка ’мядзведка’, то́чка ’палёўка’, каш. točk ’крот’, ’мыш Cletrionomys glareolus’, палаб. tücai̯kă ’крот’, славац. дыял. točka ’тс’. Да тачы́ць ’грызучы, праядаючы, рабіць дзіркі, пашкоджваць што-небудзь’ (гл.) < прасл. *točiti, адным са старажытных значэнняў якога акрамя ’прымушаць цячы, бегчы’ (< *tekti ’цячы, бегчы’) было ’круціць, пракручваць’. Паводле Папоўскай–Таборскай (Бел.-польск. ізал., 106), гэта перыферыйны праславянскі (палабска-кашубска-палескі) архаізм або, магчыма, арэальная праславянская інавацыя (Szkice, 2, 35), падтрыманая наяўнасцю ідэнтычна матываваных ням. Wühler, Wühlwurm, Erdwühler ’крот’. Борысь (SEK, 5, 154) мяркуе пра незалежнае развіццё назвы на славянскіх тэрыторыях. Цікавасць уяўляе выпадак этымалагічнай магіі: “як пачынаюць закормліваць на ўбой вепрука ці свінню, то даюць ім зьесці точку, каб яны хутко сыцелі” (Сержп. Прымхі, 151); тут назва набліжана да тук, тучыць, гл.

То́чка 2 ’кропка’ (Бяльк.), ’колік, які служыць межавым знакам’ (Некр.), ’метка ў канцы адмеранага ўчастка’ (люб., Бел. дыял., 2); у выразах: точка ў точку ’вельмі падобны’ (ТС), ni papaŭ ŭ tòczku ’не змог нешта зрабіць, сказаць; няўдала ажаніўся’, tòczka ŭ tòczku ’пра штосьці добра падабранае, напр., коней (калі адзін аднаго даганяе, але застаюцца на аднолькавай адлегласці, то так гавораць)’ (ваўк., Федар. 4). Параўн. укр. то́чка ’пункт, кропка’, рус. то́чка, чэш. teczka, славен. tóčka, серб.-харв. та̏чка, балг. то́чка, макед. точка ’тс’. Прасл. *tъčьka < *tъčь (< *tъknǫti/*tykati) ’месца, куды ткнулі’, параўн. ты́чка ’знак забароны’ (Жд. 2). Паводле семантыкі аналагічна лац. punctum ’кропка’ < pungere ’калоць’ (Фасмер, 4, 90; Махэк₂, 638; Чарных, 2, 254; ЕСУМ, 5, бі 1). Гл. таксама точ, тоц.

То́чка 3 ’магазін’ (Сцяшк. Сл.), ’радыёкропка’ (Сл. ПЗБ, Вруб.), з рус. то́чка ’тс’, скарочана з афіцыйна-канцылярскіх назваў: торго́вая то́чка, радиото́чка ’тс’.

То́чка 4 ’гайня, зграя сабак, ваўкоў у час цечкі’ (слонім., Шн. 3; Сл. ПЗБ; слонім., Жыв. сл.; зэльв., слонім., ЛА, 1; Сцяц.). Параўн. укр. дыял. ті́чка, те́чка ’гайня ваўкоў; касяк рыб’. Да тачы́цца (< тачы́ць < *točiti) ’круціцца’, што ўрэшце да *tekti, *tokъ (гл. цякаць, цячы, ток 2) (ЕСУМ, 5, 578; Страхаў, Palaeoslavica, 13, 2, 20). Гл. це́чка.

То́чка 5 ’кружок, які дзеці выкарыстоўваюць пры катанні’ (ваўк., Арх. Федар., Вруб.). Да тачыць (гл.); параўн. асабліва польск. taczać ’гнаць наперад нешта круглае, куляць’, toczyć ’каціць’, toczek ’кружок, колца’.

То́чка 6 ’вяха, якая забараняе карыстацца дарогай’ (Шат), ’забіты ў дно ракі кол для прывязі рыбацкага чаўна’ (мазыр., Яшк.), ’тычка на фасоль’ (Мат. Гом.). Да у‑ткну́ць, ты́каць, ад асновы якіх утварылася (з суф. *‑jь) *točь ’месца, куды ўваткнулі што-небудзь’, пазней — ’тое, што ўтыкалі’. Відаць, сюды ж: то́чка ’ўчастак зямлі (для пасадкі, поліва ці ўборкі буракоў), выдзелены для апрацоўкі яго адным работнікам у калгасе’ (лельч., ЛА, 2); гэты ўчастак мог быць абазначаны ўваткнутымі вешкамі. Гл. таксама тычка.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Per me ista trahantur pedibus

Што да мяне, то няхай кульгаюць.

Что касается меня, пусть хромают.

бел. Наш Антон не тужыць па том. Не мае гарыць ‒ не мне тушыць.

рус. Моя хата с краю ‒ ничего не знаю. Наш Антон не тужит о том: мать умирает, а он со смеху помирает. Наше дело ‒ сторона.

фр. Ce n’est pas mon affaire (Это не моё дело).

англ. It’s none of my business (Это не моё дело). Paddle yaer own canoe (Греби веслом своё собственное каноэ).

нем. Nach mir/uns die Sintflut (После меня/нас ‒ потоп).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Electa una via non datur recursus ad alteram

Абраўшы адну дарогу, не збочвай на другую.

Избрав одну дорогу, не сворачивай на другую.

бел. Збочыць з дарогі лягчэй, як на дарогу натрапіць. Упусціў з рук, то і бяжы за ветрам. Што злавіў у рукі, тое дзяржы.

рус. На переправе коней не меняют. Назвался груздем, полезай в кузов.

фр. On ne change pas de chevaux au milieu du gué (Коней на переправе не меняют).

англ. Don’t change horses in midstream (He меняй лошадей посреди реки).

нем. Der gerade Weg ist der beste (Прямой путь ‒ самый лучший).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Male parta male dilabuntur (Naevius)

Што несумленна здабыта/нажыта, тое прахам пойдзе.

Что нечестно добыто/нажито, то прахом пойдёт.

бел. Прыйшло махам, пайшло прахам. Як нажылі, так і пражылі.

рус. Чужое добро впрок не пойдёт. Как нажито, .так и про жито. Шаром да даром ‒ уйдёт паром. Пришло махом, и по шло прахом. Чужая делёжка впрок не идёт: как придёт, так и уйдёт..

фр. Mal gagné, mal dépensé (Плохо добыто, плохо растрачено).

англ. Ill-got, ill-spent (Плохо нажито, плохо прожито).

нем. Gestohlen Gut liegt hart im Magen (Украденное добро лежит камнем в желудке).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Non est vitam invenire sine tristitia in ullo

Не бывае чалавечага жыцця без смутку.

Не бывает человеческой жизни без грусти.

бел. Ліха без дабра не бывае. Не пазнаўшы бяды, не ўчуеш дабра.

рус. Ни печали без радости, ни радости без печали [не бывает].

фр. Pas de vie sans épines (Не бывает жизни без шипов).

англ. No joy without alloy (Нет радости без горести).

нем. Jedes Ding hat zwei Seiten (Каждая вещь имеет две стороны). Kein Unglück so groß, hat was Gutes in Schoß (Горе, каким бы оно ни было, имеет что-то хорошее в лоне).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Cucullus non facit monachum

Клабук не робіць манахам.

Клобук не делает монахом.

бел. Варону ў селязня не перафарбуеш. Калі не поп, то і ў рызу не ўбірайся. Папа пазнаюць і ў радне.

рус. Не делает платье монахом. Не всяк монах, на ком клобук. Чётки святым не делают.

фр. L’habit ne fait pas le moine (Одежда не делает монахом).

англ. The cowl (hood) does not make the monk (Клобук не делает монахом).

нем. Das Kleid macht keinen Mönch (Одежда не делает монахом). Die Kapuze macht den Mönch nicht (Монашеский клобук не делает монахом).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Cito rumpes arcum, semper si tensum habueris

Хутка лук зломіш, калі яго заўсёды нацягнутым будзеш трымаць.

Быстро лук сломаешь, если его всегда натянутым будешь держать.

бел. Не перагінай палку.

рус. Не перегибай палку. Натянутая струна рвётся. Что больше натягивать, то скорее лопнет. Не переведя духу, дальше ворот не добежишь.

фр. Quand, l’arc est trop tendu, il casse (Когда лук слишком натянут, он ломается).

англ. He that runs fast will not run long (Кто быстро бегает, пробегает недолго).

нем. Den Bogen Überspannen (Чрезмерно натянуть лук). Übers Ziel hinausschießen (Выстрелить мимо цели).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Nimia libertas in nimiam servitutem cadit

Празмерная свабода прыводзіць да празмернага рабства.

Чрезмерная свобода приводит к чрезмерному рабству.

бел. Дай сэрцу волю ‒ завядзе ў няволю.

рус. Дай сердцу волю, заведёт тебя в неволю. Не давай себе воли, не будешь терпеть неволи. Боле воли ‒ хуже доля. Своя волюшка доводит до горькой долюшки. Дать себе волю ‒ спустишь и отцовскую долю. Дай волю языку ‒ скажет то, чего и не знает.

фр. Abondance engendre fâcherie (Излишество порождает досаду). Mieux vaut assez que trop (Лучше достаточно, чем слишком [много]).

англ.

нем. Übermut tut selten gut (Излишество/свобода до добра не доводит).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Quidquid est plus quam necesse, possidentes deprimit

Усё, што звыш неабходнага, губіць валадароў.

Всё, что сверх необходимого, губит владеющих.

бел. Усё добра ў меру, а праз лад, то і свінні не ядзяць.

рус. Всякое излишество вредно. Через край нальёшь, через край и пойдёт. От лишнего веселья работа тоскует. Излишняя сладость пуще горечи.

фр. De l’abondance du cœur la bouche parle (От избытка чувств развязывается язык).

англ. Too much pudding will choke the dog (Если собаке дать слишком много пудинга, она поперхнётся).

нем. Alles hat sein Maß (Всему своя мера).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Finis coronat opus

Канец вянчае справу.

Конец венчает дело.

бел. Канец ‒ дзелу вянец. Канец дзела хваліць. Не той добры, хто пачынае, а той, хто канчае.

рус. Конец ‒ делу венец. Всякое дело концом красно. Не верь началу, а верь концу. Добрый конец всему делу венец. Дело без конца, что кобыла без хвоста. Хорошо то, что хорошо кончается. Не видав вечера, и хвалиться нечего.

фр. La fin couronne l’œuvre (Конец венчает дело).

англ. The end crowns the work (Конец венчает работу).

нем. Anfang und Ende reichen einander die Hände (Начало и конец протягивают друг другу руки).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)