укі́нуцца, ‑нуся, ‑нешся, ‑нецца; зак.

1. Імкліва кінуцца куды‑н., скочыць у што‑н. [Чарада авечак] рассыпалася, быццам воўк укінуўся ў яе. Лобан. Дзед укінуўся да мяне ў палукашак на выездзе з вёскі. Лужанін.

2. Разм. Упасці, уваліцца ў што‑н., падаючы ўніз. У бедных «бунтароў» і люлькі павыпадалі з зубоў на лёд, адна нават укінулася ў палонку. Колас. [Язэп:] — Думка гэта запала ў маю галаву сёння, калі я ішоў з воласці ды ўкінуўся ў канаву. Чарот.

3. (1 і 2 ас. не ўжыв.); перан. Нечакана ўзнікнуць, з’явіцца; імгненна распаўсюдзіцца. Укінулася хвароба. □ Агонь як у кінецца, дык выгаліць усю вёску. Сабаленка. // З’явіцца, паявіцца ў вялікай колькасці. [Маня:] — А не ўдадуцца ягады, грыбы ўкінуцца: людзі ўжо столькі іх пананошваюць ды панасушваюць, што не ведаюць, дзе дзець. Палтаран.

4. Разм. Распачаць гарачую размову, спрэчку і пад. Рабочыя адышліся на добрую адлегласць і пачалі гучную гутарку, нібы ў сварку ўкінуліся адзін з адным. Лынькоў. // Горача ўзяцца за што‑н. Вясной Пеўнік зацята ўкінуўся ў гаспадарку. Навуменка.

•••

Укінуцца ў вока — тое, што і упасці ў вока (гл. упасці).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ча́хнуць 1, ‑ну, ‑неш, ‑не; пр. чах, ‑ла; незак.

1. Расці дрэнна, слаба; сохнуць, вянуць. А мох, што ўсё лета чах і рыжэў, зараз стаяў зялёным, сакавітым. Карпюк. А на полі пахлі нівы, Дзікім пырнікам цвілі. Броўка. // Абл. Глухнуць, пераставаць гучаць. Так ён [Юхім] шаптаў гарачкава, і чах Ягоны шэпт у тр[ысняг]овым шуме. З. Астапенка.

2. Станавіцца слабым, нядужым, хваравітым. Бацька мой — царства яму нябеснае — чах, чах ад тых пабояў, ды не вытрымаў: слабое было здароўе. Даніленка. // Мучыцца, пакутаваць, нудзіцца. Чахне, сохне, адарваны Ад роднае нівы, Пад салдацкай царскай палкай Тарас нешчаслівы. Купала.

ча́хнуць 2, ‑ну, ‑неш, ‑не; пр. чахнуў, ‑нула; зак.

Разм. Гучна, нечакана стрэліць, ударыць і пад. — Чахні паўзверх галоў, разбягуцца, — параіў Лазавік. — Кароткай чаргой. Хомчанка. [Тата:] — А Рыжуха як ірване ўбок, цераз канаву ды ў кусты. А тут — як чахне! Далей нічога не памятаю... Каліна. // Хуткім рухам адрэзаць, ссячы што‑н. — Гэтай сасне год дзевяноста, .. а мы з табою, Санкоўскі, за пяць хвілін яе чахнулі — і няма. Дзіўна... Пестрак. Прымерыўся і чахнуў [Казік] лязом [брытвы] па валасінах. Шыловіч.

ча́хнуць 3, ‑не; незак.

Паступова астываць. Прысак чахне.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Oculis magis habenda fides, quam auribus

Вачам варта больш давяраць, чым вушам.

Глазам следует больше доверять, чем ушам.

бел. Не вер вушам сваім. Не вер чужым рачам, ды вер сваім вачам. Вер не сказу, а наказу.

рус. Не верь ушам, а верь глазам. Больше верь своим очам, нежели чужим речам. Лучше один раз своими глазами увидеть, чем сто раз услышать.

фр. Vu une fois cru cent fois (Один раз увидел ‒ сто раз поверил). Il vaut mieux se fier a ses yeux qu’ ’a ses oreilles (Лучше доверять глазам, чем ушам).

англ. Seeing is believing (Увидеть ‒ значит поверить).

нем. Was die Augen sehen, glaubt das Herz (Что видят глаза, тому верит сердце).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Ita crede amico, ne sit inimico locus

Давярай сябру так, каб ён не зрабіўся падобным да ворага.

Доверяй другу так, чтобы он не сделался похож на врага.

бел. Дружыць дружы, ды камень за пазухаю дзяржы.

рус. Бойся друга как врага. Друг до поры тот же недруг. Дружба от недружбы близко живёт. С другом дружись, а сам не плошись.

фр. Qui cesse d’être ami ne l’a jamais être (Кто перестал быть другом, им никогда не был).

англ. A hedge between keeps friendship green (Изгородь сохраняет свежесть дружбы).

нем. Nicht jedem Geist man trauen soll, die Welt ist falsch und Lügens voll (Не всякой душе можно доверять, мир фальшив и полон лжи).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Ab equis ad asinos

3 коней у аслы.

Из коней в ослы.

бел. Быў конь, ды з’ездзіўся. Быў ляснічым, а стаў нічым.

рус. Из кобыл да в клячи. Из попов да в дьяконы. Из хомута да в шлейку. Из саней, да в дровни. Был я когда-то Пахомычем, а ныне и Иванычем не зовут. Из куля да в рогожку. Был конь, да изъездился. Был город, осталось городище. Был дуб, а стал сруб; время прибудет, и того не будет.

фр. Aujourd’hui chevalier demain vacher (Сегодня ‒ рыцарь/всадник, завтра ‒ скотник).

англ. From horses to asses (Из коней в ослы).

нем. Vom Pferde auf den Esel herunterkommen (Спуститься c лошади на осла).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Oculi avidiores sunt, quam venter

Вочы больш прагныя, чым жывот.

Глаза более жадные, чем живот.

бел. Трыбух кажа годзі, а вочы ‒ яшчэ. Горка праглынуць, жаль пакінуць. Вачам завідна, ды страўніку не пажыўна.

рус. Брюхо сыто, да глаза голодны. Сам-то наелся, да глаза не сыты. Душа не принимает, а глаза всё больше просят. Сытых глаз на свете нет.

фр. Avoir les yeux plus grands (plus gros) que le ventre (Иметь глаза побольше, чем живот).

англ. The eye is bigger than the belly (Глаз больше живота).

нем. Man füllt leichter den Bauch als die Augen (Скорее наполнишь живот, чем глаза). Die Augen kann niemand füllen (Глаза нельзя никогда наполнить).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Sequitur superbos ultor a tergo deus

Услед за ганарыстым ідзе помста Божая.

Вслед за надменным идёт месть Божья.

бел. Жаба дулася, дулася ‒ ды лопнула. За пыха Бог з неба спіха. Захоча Бог пакараць ‒ гардыню пашле. Горды выязджае на хуткім кані, а вяртаецца пешкі.

рус. Спесивый высоко летает, да низко садится. Вздулся пузырь да и лопнул. Гордый покичился да во грех скатился. Спесь в добро не вводит.

фр. L’orgueil a rarement bonne fin (У гордости редко добрый конец).

англ. Pride goes before the fall (Гордыня предшествует падению).

нем. Wer hoch steht, kann tief fallen (Кто высоко стоит, может низко упасть). Hochmut kommt vor dem Fall (Высокомерие приходит перед падением).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

In altum tendens cadit ab alto

Хто высока ўзлятае, той адтуль і падае.

Кто высоко взлетает, тот оттуда и падает.

бел. Хто высока лятае, той нізка сядае. Зазнайка высока месціцца, ды нізка кладзецца.

рус. Кто слишком высоко взлетает, тот низко падает. Высоко летаешь, да низко садишься. Высоко замахнулся, да низ ко стегнул. Высоко поднял, да низко опустил. Кто высоко заносится, тому не миновать упасть.

фр. A grande montée grande descente (При высоком подъёме высокий спуск).

англ. The highest branch is not the safest roost (Самый верхний сук ‒ не самый надёжный шесток/насест).

нем. Je größer (höher) der Baum, je schwerer der Fall (Чем больше/выше дерево, тем тяжелее падение).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Crambe bis coacta (recocta) (Juvenalis)

Двойчы звараная/падагрэтая капуста.

Дважды сваренная/подогретая капуста.

бел. Старая песня. 3 барадой. У зубах завязла. Тым жа салам ды па тых жа ранах.

рус. Старая песня. Тот же Савка на тех же санках. Думали свежи, ан всё те же. Эти козы были на нашем торгу. Это насиженные яйца. Эта пословица от Ивана Петровича.

фр. C’est toujours la même rengaine (Это всё тот же заезженный мотив). C’est toujours la même antienne (Это всё та же песня).

англ. To harp on the same string (Играть на одной струне). The same old story (Всё та же старая сказка).

нем. Immer die alte Leier (Всё та же шарманка).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

збіра́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае.

1. Незак. да сабраць.

2. Займацца збіральніцтвам. Збіраць калекцыю. Збіраць гербарый. Утыль збірае нарыхтоўшчык. □ З рання да змяркання Пчолка залатая Лётае па кветках Ды мядок збірае. Журба. Дзядзька Марцін ведаў лес добра, у лесе гадаваўся, жывёлу пасвіў, грыбы збіраў. Колас.

•••

Збіраць вяршкі — забіраць самае лепшае.

Збіраць кускі (кавалкі) — прасіць міласціну.

Хоць іголкі збірай — а) відно, светла. На вуліцы хоць іголкі збірай. Скрыган; б) відны, светлы. Ноч была светлая, месячная. Пра такія ночы кажуць: хоць іголкі збірай. Курто.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)