Лад ’згода, дружба’, ’узорны парадак’, ’спосаб, манера, узор’, ’уклад жыцця’, ’дзяржаўная ці грамадская сістэма’, ’настрой, гумор, тон’ (Нас., Бяльк., Яруш., Шат., КЭС, лаг.), ’звычай’ (Сл. паўн.-зах.), ’змовіны сватоў’ (Шат.), (бабскі) лад ’распараджэнне’ (Нас.), ла́дам ’прыгожа, у згодзе, у лад’ (Нас.), лады́ ’згода’ (Юрч. Вытв.), ’змовіны’ (Сл. паўн.-зах.), не з лада мужык, не з лада жонка ’без кахання’ (паўд.-усх., КЭС). Укр. лад ’парадак, упарадкаванне’, ’звычай, агульнапрынятыя правілы прыстойнасці’, ’спосаб, манера’, ’такт’, ’распараджэнне’, ’узаемная згода’; рус. лад ’торг, дамаўленне’, ’змовіны’, ’згода, мір’, ’парадак’; польск. ład ’гарманічны ўклад, парадак’. Чэш. lad ’гармонія, прыгажосць’ < рус. лад; славац. lad ’упарадкаванне, спосаб’ < чэш. lad; в.-луж. ład ’парадак, планавасць’ < чэш. ці з польск.; літ. lõdas ’сужыццё, згода’ < польск., бел. ці з рус. моў. Існуючыя слав. лексемы можна ўзвесці да паўн.-слав. ladъ ’парадак, гармонія, урэгуляванасць’, якое не мае надзейнай этымалогіі. Так, Мікала (UG, 3, 24) звязвае яго з гоц. lētan ’пускаць, дазваляць’ < і.-е. *lēd‑. Міклашыч (159), Младэнаў (268), Праабражэнскі (1, 426) суадносяць са слав. lagoda. Зубаты (AfslPh, 16, 397; Studie, 1 (2), 102) рэканструюе аснову *lā‑. Фасмер (2, 447) рашуча адмаўляе меркаванне Бернекера (1, 683) аб сувязі ladъ з ірл. laaim ’кідаю, кладу, пасылаю, стаўлю’ і ст.-грэч. ἐλάω і інш. ’ганю’, які выводзіў з гэтага агульнае значэнне ’парадак, гармонія, слой, каханне’ і збліжаў гэта з польск. skład, składny. Бел. лад як музычны тэрмін — сэнсавая калька з рус. мовы (Крукоўскі, Уплыў, 151).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

заве́зці сов.

1. (доставить куда-л.) завезти́, отвезти́; (отправить куда-л. далеко — ещё) увезти́;

з. на рабо́ту — завезти́ (отвезти́) на рабо́ту;

куды́ вы яго́ ~злі? — куда́ вы его́ завезли́ (увезли́)?;

2. торг. (привезти) завезти́; забро́сить;

з. тава́р — завезти́ (забро́сить) това́р;

3. (за что-л.) завезти́;

з. воз за ву́гал до́ма — завезти́ воз за у́гол до́ма

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

несостоя́тельный

1. торг., юр. (неплатёжеспособный) неплацежаздо́льны;

несостоя́тельный должни́к неплацежаздо́льны даўжні́к; (банкрот) банкру́т;

2. (незажиточный) незамо́жны; (бедный) бе́дны;

несостоя́тельные лю́ди незамо́жныя (бе́дныя) лю́дзі;

3. перен. няслу́шны; (неосновательный) негрунто́ўны; (необоснованный) неўгрунтава́ны, неабгрунтава́ны; (лишённый оснований) беспадста́ўны; (неубедительный) неперакана́ўчы; (нежизнеспособный) нежыццяздо́льны; няздо́льны;

несостоя́тельная аргумента́ция няслу́шная (негрунто́ўная, неперакана́ўчая) аргумента́цыя;

несостоя́тельная тео́рия няслу́шная (неўгрунтава́ная, беспадста́ўная) тэо́рыя.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

оберну́ть​II сов.

1. (повернуть) павярну́ць, абвярну́ць;

оберну́ть го́лову павярну́ць (абвярну́ць) галаву́;

2. перен. (дать иное направление) павярну́ць;

оберну́ть де́ло в свою́ по́льзу павярну́ць спра́ву на сваю́ кары́сць;

оберну́ть де́ло в шу́тку павярну́ць спра́ву на жарт;

3. (опрокинуть) разг. абярну́ць, перавярну́ць, перакулі́ць;

4. (превратить) фольк. перавярну́ць (у каго); ператвары́ць (у што); абярну́ць (у каго, у што);

5. (капитал) торг. абярну́ць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

оберну́ться сов.

1. (повернуться) павярну́цца, абярну́цца;

2. перен. (принять иное направление) павярну́цца;

э́то зави́сит от того́, как обернётся де́ло гэ́та зале́жыць ад таго́, як паве́рнецца спра́ва;

3. (о капитале) торг. абярну́цца;

4. (совершить путь туда и обратно) разг. звярну́цца;

5. (справиться с делами) разг. упра́віцца;

6. (превратиться) фольк. перавярну́цца (у каго); ператвары́цца (у што); абярну́цца (у каго, у што, кім, чым);

оберну́ться во́лком абярну́цца во́ўкам (у во́ўка).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

каза́ ж.

1. коза́;

2. (танец) коза́;

3. разг. (арестное помещение) куту́зка;

4. (приспособление для носки тяжестей) коза́;

◊ паспе́еш з ко́замі на торг — не торопи́сь, успе́ешь;

адстаўно́й казы́ бараба́ншчык — отставно́й козы́ бараба́нщик;

лупі́ць як сі́дараву казу́ — драть как си́дорову ко́зу;

ко́замі се́на траві́ць — не в коня́ корм; зря переводи́ть добро́;

пры́йдзе ко́за да во́за — посл. не плюй в коло́дец — пригоди́тся воды́ напи́ться;

і ко́зы сы́тыя, і се́на цэ́лае — погов. и во́лки сы́ты, и о́вцы це́лы

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

несостоя́тельность ж.

1. торг., юр. (неплатёжеспособность) неплацежаздо́льнасць, -ці ж.; (банкротство) банкру́цтва, -ва ср.;

объя́вить о несостоя́тельности абвясці́ць аб банкру́цтве;

2. (незажиточность) незамо́жнасць, -ці ж.; (бедность) бе́днасць, -ці ж.;

3. перен. няслу́шнасць, -ці ж.; (неосновательность) негрунто́ўнасць, -ці ж.; (необоснованность) неўгрунтава́насць, -ці ж., неабгрунтава́насць, -ці ж.; (отсутствие оснований) беспадста́ўнасць, -ці ж.; (неубедительность) неперакана́ўчасць, -ці ж.; (нежизнеспособность) нежыццяздо́льнасць, -ці ж.; няздо́льнасць, -ці ж.;

обнару́жить несостоя́тельность вы́явіць няслу́шнасць;

несостоя́тельность кри́тики неабгрунтава́насць (беспадста́ўнасць) кры́тыкі;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

паспе́ць I сов.

1. созре́ть, поспе́ть;

аўсы́ даўно́ ~пе́лі — овсы́ давно́ созре́ли (поспе́ли);

2. разг. (стать готовым для еды) поспе́ть;

устава́й з пасце́лі — бліны́ ~пе́лі — встава́й с посте́ли — блины́ поспе́ли

паспе́ць II

1. успе́ть, поспе́ть;

п. на цягні́к — успе́ть (поспе́ть) на по́езд;

ён ~пе́ў зрабі́ць усю́ рабо́ту — он успе́л сде́лать всю рабо́ту;

2. (не отстать) успе́ть, поспе́ть, угна́ться;

я не магу́ п. за ва́мі — я не могу́ угна́ться (успе́ть, поспе́ть) за ва́ми;

◊ ~пе́еш з ко́замі на торг — не торопи́сь, успе́ешь

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ГА́НДАЛЬ,

галіна нар. гаспадаркі, якая забяспечвае абарачэнне тавараў, іх рух са сферы вытворчасці ў сферу спажывання. Гандаль у межах асобнай краіны наз. ўнутраным. Ён выконвае грамадска неабходную функцыю — давядзенне тавараў да спажыўца. Падзяляецца на рознічны і аптовы гандаль. Гандаль адной краіны з інш. краінамі, які складаецца з імпарту і экспарту тавараў, — знешні гандаль. Гандаль розных краін паміж сабой у сваёй сукупнасці — міжнар. гандаль. Характар і роля гандлю вызначаюцца пануючым спосабам вытв-сці.

Гандаль узнік з паяўленнем грамадскага падзелу працы і таварна-грашовых адносін. У рабаўладальніцкіх і феад. грамадствах, дзе панавала натуральная гаспадарка, пераважаў знешні гандаль, які ахопліваў нязначную частку прадуктаў вытв-сці і абслугоўваў пераважна асабістае спажыванне пануючых слаёў насельніцтва. Вырашальную ролю ў міжнар. гандлі адыгрывалі купцы буйных гандл. гарадоў. У перыяд распаду феадалізму рост знешняга гандлю і зараджэнне сусв. рынку спрыялі росту таварнай вытворчасці. Штуршком да развіцця міжнар. гандлю паслужыла адкрыццё Амерыкі і марскога шляху ў Індыю. У 16—17 ст. Унутр. і знешні гандаль у краінах Еўропы быў сканцэнтраваны пераважна ў руках купецтва. Большая ч. рознічнага гандлю на ўнутр. рынку ажыццяўлялася непасрэдна таваравытворцамі — сялянамі і рамеснікамі.

Прамысл. пераварот у краінах Зах. Еўропы прывёў да з’яўлення на рынку тавараў фабрычнай вытв-сці, выцяснення і разарэння дробных таваравытворцаў. Рост гарадоў і паляпшэнне трансп. сродкаў садзейнічалі павелічэнню колькасці рознічных крам і іх тавараабароту. У 1-й пал. 19 ст. ва ўнутр. гандлі краін Зах. Еўропы і ЗША набылі пашырэнне рознічныя крамы, якія спецыялізаваліся на пэўнай групе тавараў (бакалейныя, маскатэльныя, мануфактурныя). На мяжы 19—20 ст. рост выпуску стандартных тавараў масавага ўжытку абумовіў стварэнне новых тыпаў гандл. прадпрыемстваў і метадаў гандлю (гл. Гандлёвы цэнтр).

На Русі гандаль паявіўся ў 9 ст. Яго цэнтрамі былі гарадскія рынкі («торг», «торжище»). У Кіеўскай Русі развіццё гандлю паскорылася з узнікненнем таварна-грашовых адносін (9—10 ст.). Унутр. гандаль найчасцей вялі самі вытворцы, без пасрэднікаў, знешні — купцы. У перыяд феад. раздробленасці (12—14 ст.) гандаль абмяжоўваўся маштабамі асобных княстваў, хоць і паміж імі існавалі гандл. сувязі на аснове прыродна-геагр. падзелу працы. Буйным гандл. цэнтрам быў Ноўгарад, які вёў гандаль з Зах. Еўропай. З 14 ст. гандл. цэнтрам стала Масква. Развіццю гандлю садзейнічалі рэфомы Пятра І у пач. 18 ст. Мытная рэформа 1753—57, якая адмяніла ўнутр. пошліны, садзейнічала росту ўнутр. ўсерас. рынку. У 2-й пал 18 ст. ў Маскве ўзніклі першыя крамы пры купецкіх дамах. У 1797 дазволена мець крамы і пры жылых дамах.

Развіццю гандлю на Беларусі спрыяла выгаднае геагр. становішча. Праз яе тэрыторыю ў 9—11 ст. праходзіў шлях «з варагаў у грэкі», пазней існавалі гандл. сувязі з Ноўгарадам, Псковам, Масквой, украінскімі, прыбалтыйскімі і польскімі землямі, ганзейскімі гарадамі Зах. Еўропы. Гандаль вёўся пераважна на гар. рынках і ў час кірмашоў. Далучэнне Беларусі да Расіі паўплывала на ўмацаванне сувязей з агульнарас. рынкам. Буд-ва чыгунак у 2-й пал. 19 ст. стымулявала развіццё прам-сці, ажыўленне ўнутр. і знешніх гандл. сувязей, аптовага і рознічнага гандлю. У пач. 20 ст. на Беларусі ўзмацніўся ўплыў буйных агульнарас. і замежных манапал. аб’яднанняў, якія кантралявалі асн. галіны аптовага Г. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 прыватны гандаль у БССР быў заменены сав. кааперацыяй ці выцеснены сацыяліст. сектарам сав. гандлю. На сучасным этапе пераходу да рыначнай эканомікі існуюць дзярж., кааператыўны, калгасны і прыватны гандаль. Дзярж. гандаль абслугоўвае пераважна насельніцтва гарадоў. Яго ўдзельная вага ў агульным тавараабароце краіны ў 1995 складала 38%. Каап. гандаль абслугоўвае пераважна сельскіх пакупнікоў. Калгасны гандаль ажыццяўляюць калгасы і калгаснікі, якія прадаюць насельніцтву лішкі сваёй прадукцыі. Прыватны гандаль ажыццяўляецца сіламі і сродкамі прыватных прадпрымальнікаў. Недзяржаўныя формы гандлю ў 1995 склалі 62% ад агульнага тавараабароту, у т. л. прыватны гандаль — 19%.

Літ.:

Дарбинян М.М. Торговля и производство: хозяйственные связи. М., 1984;

Долан Э.Дж., Линдсей Д.Е. Микроэкономика: Пер. с англ. СПб., 1994.

А.А.Плашчынскі.

т. 5, с. 22

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)