Тарта́к ’лесапільны завод’ (ТСБМ, Байк. і Некр., Вруб.), ’лесапілка’ (Жд. 2; пруж., Ск. нар. мовы), терта́к ’тс’ (Вруб.). З польск. tartak ’лесапільны завод’ ад дзеепрыметніка tarty ’цёрты’ < trzeć ’церці’ (гл. церці), старое значэнне ’пілаваць’ (Борысь, 628; Трубачоў, Ремесл. терм., 377), параўн. тарчыца ’дошка’, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Pejor avis aetas
Дрэнная птушка ‒ узрост.
Плохая птица ‒ возраст.
бел. Старасць не радасць, косці не гнуцца. І сабака на старасці не брэша. Як малое падае, то анёл з пярынкаю, а як старое, то чорт з бараною.
рус. Старой бабе и на печи ухабы. Старость не радость, не красные дни. Старость не радость, а смерть не корысть. Старость с добром не приходит. Старость придёт ‒ веселье на ум не пойдёт.
фр. Vieillesse, tristesse (Старость, печаль). Tout sourit à la jeunesse tout s’assombrit à la vieillesse (Всё улыбается в молодости, и всё печалится в старости). La vieillesse est un pesant fardeau (Старость ‒ тяжёлая ноша).
англ. Time hands heavy on one’s hangs (Время оттягивает руки).
нем. Alter ist ein schweres Malter (Возраст ‒ тяжёлый мальтер*). Das Alter ist eine schwere Last (Возраст ‒ трудная ноша).
* Malter ‒ плата за памол.
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Бу́йвал ’буйвал’ (БРС. Бяльк.), таксама ’непакладзены бык’ (ДАБМ, 883). Рус. бу́йвол, укр. бу́йвіл. Старое запазычанне (параўн. ст.-рус. быволъ і г. д.) з лац. *būvalus з ад’ідэацыяй да *bujь дзікі’ і *vоlъ. Гл. Фасмер, 1, 234. Бу́йвал азначае і ’птушка бугай’ (Інстр. II), параўн. буга́й 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Гара́чы. Рус. горя́чий, укр. гаря́чий, горя́чий, польск. gorący чэш. horoucí, серб.-харв. (старое) го̀рӯћ, ст.-слав. горѧ (gen. sg. горѧшта, горѫшта). Прасл. *gorǫt‑ (секундарнае *goręt‑) — дзеепрыметнік да *gorěti ’гарэць’. У некаторых слав. мовах ён зрабіўся прыметнікам. Гл. Слаўскі, 1, 319; Шанскі, 1, Г, 145. Параўн. гара́чка.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Дзірва́н ’неапрацаванае, зарослае травой поле’ (БРС, Сцяшк.). Старое запазычанне з літ. мовы. Параўн. літ. dirvónas (да dirvà; аб этымалогіі літ. слоў гл. Фрэнкель, 1, 97). Ужо ў ст.-бел. мове сустракаюцца формы дирванъ, дырванъ у значэнні ’аблога’ (формы гэтыя вядомы з XVI ст., гл. Булыка, Запазыч., 96).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Піса́ла ’пяро’ (Нас.), рус. писало ’начынне для пісання’, стараж.-рус. писало ’грыфель’ (XI ст.), польск. старое pisadło, чэш. písadlo ’скрынка з чарнільніцай і пясочніцай’, славен. pisálo ’грыфель’, серб.-харв. пѝсаљка ’аловак’, макед. писалка ’тс’, ’ручка’, балг. писа́лка ’ручка з пяром’. Да прасл. *pьsati ’маляваць’ > пісаць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тоўшч, то́ўшча ’таўшчыня’, ’маса якога-небудзь што мае вялікую таўшчыню рэчыва, цела’ (ТСБМ, Байк. і Некр., Жд. 2, Гарэц., ТС), ’таўшчыня зямлі, не паверхня’ (БРС), ’вышыня стромага берага’ (Др.-Падб., Яшк.), тэўшч ’таўшчыня’ (Янк. 2). Укр. то́вща ’густы лес, нетры’, ’тоўсты слой’, рус. то́лща ’аб’ём; маса цела’, ’гушча’, ’слой, пласт’, ’таўшчыня’, польск. tłuszcz ’тлушч’, tłuszcza ’натоўп людзей, зброд, галота’, чэш. tloušť ’галавень, Leuciscus cephalus’, старое ’таўшчыня’, tloušťka ’таўшчыня, паўната’; славен. старое tọ̑lst (Р. скл. tolstȋ) ’тлушч’, новае tọ́lšča ’тс’, ст.-слав. тлъшта ’таўшчыня’. Прасл. *tъlst‑jь, *tъlst‑ja, утвораныя ад прыметніка *tъlst‑ъ пры дапамозе суф. *‑jь, *‑ja. Да тоўсты (гл.). Аб мене о > э ў лексеме тэўшч гл. Карскі, 1, 156.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Плянт ’пляц’ (старое) (зэльв., Сл. рэг. лекс.). Пад уплывам плянтаваць (гл.) з польск. plan ’сядзіба, участак’. Менш верагодная сувязь з літ. plentas, plenta(s) ’глеба, грунт’ (адносна паходжання гл. Фрэнкель, 616), якія Бязлай (Razpr. SANU, 7, 166) параўноўвае са славен. oplat (< *o‑plęt): v opłat vreči ’кінуць у зямлю’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прада́ць ’аддаць за пэўную плату’, ’здрадзіць’ (ТСБМ), прода́ць ’тс’ (ТС). Рус. прода́ть, укр. прада́ти, ст.-рус. продати, польск. sprzedać, але старое przedajny ’прадажны’, чэш. prodati, славац. predat, серб.-харв. про́дати, славен. prodáti, балг. прода́м ’прадаць’. Відаць, ужо прасл. *prodati (Трубачоў, Проспект, 721). З *pro‑ (гл. пра-) і *dati ’даць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сэ́рыё ’сярдзіта, сурова; сапраўды, не жартуючы, сур’ёзна’ (Нас.). З польск. serio ’сур’ёзна’, na serio ’без жартаў, усур’ёз’, што да лац. serio ’тс’ ад sērius ’сур’ёзны’. Відаць, на базе прыслоўя мясцовае ўтварэнне сэ́рыя (сэріё) ’сярдзіты твар; суровасць’ (Нас.), параўн. старое польск. serjo ’паважны, сур’ёзны’ (Варш. сл.). Параўн. сур’ёзны, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)