◎ Лапасты 1 ’вушы з аўчыны ў шапцы з суконным верхам’ (Кольб.) — відавочна, лопасты (лопасці) (?).
◎ Лапа́сты 2, лапастый сніг ’снег, які падае камякамі’ (Сіг.), кам. лапатый ’шырокі, шыракалісты’ (Сл. паўн.-зах.), укр. лапатий ’з вялікімі лапамі’, ’лапавідны’, ’вялікія камякі (снегу)’, ’вялікія плямы (матэрыял)’. Да лапах (гл.). Аб утварэнні прыметнікаў з суф. ‑ат‑ы ад назваў частак цела гл. Бел. гр. I, 200–201.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Марда́сы, мырда́сы ’нос і губы’, ’твар’, ’хара’ (Нік., Оч., Растарг., Нас., Шат.), марда́сты ’таўстагубы’ (Нас.), ’мардаты, таўстаморды’ (ТСБМ, Нас.), ’вялікагаловы (пра саву)’ (іўеў., Сл. ПЗБ). Укр. морда́с ’аплявуха’, рус. перм. морда́с ’твар’, смал., пск. мордасина ’морда, хара’, паўн.-каўк., раст. морда́сы ’шчокі’, кубан., пск., смал. ’скулы’, ’вушы’, паўд. морда́сить ’біць па твары’. Да морда (гл.). Аб суфіксе гл. Сцяцко, Афікс. наз., 195.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Наве́й ’хвароба ў выніку чараў’ (Машынскі, Kultura, II, 1, 180), ’падвей шыракалісты’ (міёр., Жыв. сл.). Ад навеяць ’нанесці ветрам’, параўн. палес. щоб щось не навіяло — засцерагальная формула ў адносінах да наванароджанага і парадзіхі (Полесский этнолингвистический сб. М., 1983, 38); назва расліны ў выніку пераносу назвы хваробы на сродак лячэння, параўн.: Навеім вушы заклікаюць, яг гълъва баліць (Жыв. сл., 203). Параўн. надвей ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пацерабі́ць, ‑цераблю, ‑цярэбіш, ‑цярэбіць; зак., каго-што.
1. Абцерабіць усё, многае. Селівон абцерабіў ліпу да вяршка. Засталося пацерабіць сукі. Баранавых.
2. і без дап. Церабіць некаторы час. Пацерабіць да абеду буракі. □ Сабачаня зірнула яму ў вочы і лізнула руку, калі Кіма пацерабіў яго за вушы. Няхай.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
про́ці, прыназ.
Разм. Тое, што і супраць. [Марыля:] Што адзін зробіш проці ўсіх? Не ідуць, мой сынок, рэчкі ўгару і не круціцца крылле ў ветраку проці ветру. Купала. І наш асёл за працу ўзяўся шчыра: Як можна, вушы свае шырай Ён растапырыў, распрастаў І проці сонца стаў. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
навостри́ть сов., прост. навастры́ць;
навостри́ть ко́гти (зу́бы) на кого навастры́ць кіпцюры́ (зу́бы) на каго;
навостри́ть лы́жи навастры́ць лы́жы;
навостри́ть у́ши навастры́ць (натапы́рыць) ву́шы;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
◎ Пераштарцава́ць экспр. ’абняславіць’ (ашм., Сл. ПЗБ). Да персі (гл.) і ’штарцаваць, якое з польск. sztorcować ’сварыць, ганіць; калоць, дапякаць; кпіць’ < sztorc: апошняе да s‑terczeč ’тырчаць, вытаркацца’ (параўн. рус. торчать, славен. strčciti ’тарчаць уверх’), — усе да прасл. *tyčiti ’вытаркацца, выпінацца, тырчаць уверх’ (Махэк₂, 650), роднаснага літ. snigti ’тырчаць уверх (напр., пра вушы ў зайца)’, stūksoti ’выгараць, выдавацца’; пазней асновы *tyk‑/*tyč‑ узмацнілася устаўным ‑г‑.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
наспява́ць 1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак.
1. чаго. Праспяваць, спець многа чаго‑н. Наспяваць частушак.
2. перан., што і чаго. Разм. Нагаварыць многа чаго‑н. У галаве [Каршукова] гулялі вясёлыя думкі: «Старога вераб’я захацеў на мякіне правесці. Падстаўляй вушы, я табе такое наспяваю...» Асіпенка.
наспява́ць 2, ‑ае.
Незак. да наспець.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
угра́знуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; пр. уграз, ‑ла; зак.
Засесці, увязнуць у гразі. — На поплаве ледзь не ўгразлі, — дадаў, пасмялеўшы, Максім. Хомчанка. // перан. Разм. Трапіўшы ў якое‑н. становішча, не знайсці сіл, магчымасці выйсці з яго. Угразнуць у даўгах.
•••
Угразнуць па вушы ў чым — цалкам, поўнасцю аддацца чаму‑н.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
преврати́ться ператвары́цца; (обратиться) перавярну́цца;
◊
преврати́ться в слух навастры́ць слых, натапы́рыць ву́шы, ува́жліва прыслу́хацца;
преврати́ться в зре́ние пача́ць угляда́цца;
преврати́ться во внима́ние зрабі́цца ве́льмі ўва́жлівым.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)