Ме́рліны ’цырымонія з прычыны смерці каго-небудзь’ (Федар. 1), палес. мэрлы́ны ’тс’ (КЭС). Да мерці ’паміраць’ (гл.) > ме́рлы ’памёршы’ (Ян.). Аб суфіксе ‑іны гл. Сцяцко, Афікс. наз., 43.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

прачы́стая, ‑ай, ж.

Адно з царкоўных свят — дзень смерці багародзіцы (15 жніўня ст. ст.). Аднойчы, памятаю, туды недзе пад прачыстую, добрае ўсталявалася надвор’е. Скрыган.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

смерць, ‑і; Р мн. смярцей; ж.

1. Спыненне жыццядзейнасці, гібель арганізма; спыненне біялагічнага абмену рэчываў у арганізме або ў яго частцы. Фізіялагічная смерць. Смерць клеткі. Смерць дрэва.

2. Спыненне існавання чалавека ці жывёліны. Раптоўная смерць. Смерць ад разрыву сэрца. Гвалтоўная смерць. □ Хлапец чуў, як халадзее рука бацькі, як з кожнай хвілінай астывае яго кроў, як падступае смерць. Самуйлёнак. Паклікаў бацька перад смерцю сыноў. Якімовіч. // Разм. Смертная кара. Пакараць смерцю. □ [Немцы] прысудзілі Сёмку да смерці. Лынькоў. А як смерцю Максіма скаралі, — Рукі белыя да брамы прыбівалі. Багдановіч. // перан. Гібель, знішчэнне, канец чаго‑н. Смерць горада.

3. у знач. вык. Разм. Дрэнна, нядобра; бяда, гора. [Мароз:] — Каму-небудзь ад крытыкі смерць, а бальшавіку толькі здорава. Лобан. На спакой і на мір ашчарацца не смець! Войнам — смерць! Войнам — смерць! Шушкевіч. Хоць верць-круць, хоць круць-верць, а панству ўсё роўна смерць. З нар.

•••

Клінічная смерць — прамежак часу, калі дыханне і сардэчная дзейнасць спыняюцца, але тканкі яшчэ не падвяргаюцца распаду і ў пэўнай ступені захоўваюць жыццяздольнасць.

Палітычная смерць — немагчымасць для каго‑н. працягваць палітычную дзейнасць па прычыне поўнага свайго ідэйнага і палітычнага банкруцтва.

Глядзець смерці ў вочы гл. глядзець.

Да смерці — вельмі моцна. Дзядзька да смерці спалохаўся, а мядзведзь, мусіць, спалохаўся таксама, бо раптам як павярнуў у гушчар ды як даў дзёру. Васілевіч.

Знайсці смерць гл. знайсці.

На валасок (валаску) ад смерці гл. валасок.

Не на жыццё, а на смерць гл. жыццё.

Паміж (між) жыццём і смерцю гл. жыццё.

Пры смерці — у вельмі цяжкім, небяспечным для жыцця стане.

Пытанне жыцця або смерці гл. пытанне.

Сеяць смерць гл. сеяць.

Толькі па смерць пасылаць каго гл. пасылаць.

Тры чвэрці да смерці гл. чвэрць.

Як смерць (пра выгляд чалавека) — вельмі бледны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Nemo impetrare potest a papa bullam nunquam moriendi

Нікога нават папа не можа ўратаваць ад смерці.

Никого даже папа не может спасти от смерти.

бел. Ад смерці не адкупішся і не адпросішся. Ад смерці не адмолішся. Ад смерці не адперці. Не паможа кадзіла, калі хвароба зваліла.

рус. От смерти не отмолишься/не открестишься. От смерти не посторонишься/не увильнёшь. От смерти ни крестом, ни перстом. От смерти и на тройке не ускачешь. От смерти и под камнем не скрыться.

фр. Il y a remède à tout, hors a la mcrt (Есть лекарство от всего, кроме смерти).

англ. Death when it comes will have no denial (Смерть не знает отказа).

нем. Der Tod frißt alle Menschenkind, fragt nicht, wes Standes sie sind (Смерть съедает всех людей, не спрашивая, какого они происхождения).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

дыядо́хі

(гр. diadochos = пераемнік)

палкаводцы Аляксандра Македонскага, якія пасля яго смерці падзялілі паміж сабой створаную ім імперыю.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)

танатафо́бія

(ад гр. thanatos = смерць + -фобія)

псіхічны разлад, які заключаецца ў тым, што чалавек паталагічна баіцца смерці.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)

электратра́ўма

(ад электра + траўма)

траўма ад электрычнага току ад нязначных болевых адчуванняў да абвуглівання тканак і смерці.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)

перабая́цца, ‑баюся, ‑баішся, ‑баіцца; зак.

Разм. Шмат разоў перажыўшы страх, перастаць баяцца. Смерці ў баі .. [Сотнікаў] не баяўся — перабаяўся ўжо за дзесятак самых безнадзейных выпадкаў. Быкаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

эпіта́фія, ‑і, ж.

1. Надмагільны надпіс.

2. Літаратурны твор, напісаны з выпадку чыёй‑н. смерці. Сябрам мы прысвячаем эпітафіі, Калі паклічуць за труной ісці. Бураўкін.

[Ад грэч. epitáphios — надмагільны.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

смерть прям., перен. смерць, род. сме́рці ж.;

свое́й сме́ртью у́мер сваёй сме́рцю памёр;

◊

вопро́с жи́зни и сме́рти пыта́нне жыцця́ і сме́рці;

до́ смерти да сме́рці;

до́ смерти спать хо́чется да сме́рці спаць хо́чацца;

бле́дный как смерть бле́дны (бе́лы) як смерць;

ме́жду жи́знью и сме́ртью паміж жыццём і сме́рцю;

не на жизнь, а на смерть не на жыццё, а на смерць;

при́ смерти пры сме́рці;

найти́ свою́ смерть знайсці́ сваю́ сме́рць;

на волосо́к от сме́рти на валасо́к ад сме́рці;

его́ то́лько за сме́ртью посыла́ть яго то́лькі па смерць пасыла́ць;

пе́ред сме́ртью не нады́шишься пе́рад сме́рцю не нады́хаешся;

поги́бнуть (пасть) сме́ртью хра́брых загі́нуць сме́рцю хра́брых;

смотре́ть сме́рти в глаза́ глядзе́ць сме́рці ў во́чы;

на миру́ и смерть красна́ посл. на лю́дзях і паме́рці не стра́шна;

двум смертя́м не быва́ть, а одно́й не минова́ть посл. двум сме́рцям не быць, а адно́й не міну́ць; раз паміра́ць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)