ры́хлы
1. lócker (пра зямлю); leicht porös (порысты); bröck(e)lig (рассыпчаты); mürbe (пра цеста);
2. разм (вялы, друзлы) schlaff;
3. (пра бесхарактарнага чалавека) schlaff, schlapp
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
ociężały
непаваротлівы, грузны, пацяжэлы;
ociężały do roboty (w pracy) — нязграбны (непаваротлівы) у працы;
ociężały umysł — непаваротлівы (вялы) розум
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
сасма́глы, ‑ая, ‑ае.
1. Зняможаны, змучаны ад смагі, гарачыні. [Хлопцы] прышкандыбалі дадому змучаныя і сасмаглыя. Ваданосаў. Пап’е сасмаглы падарожнік, Асушыць конь сваё карыта, А восень агалосіць пожні Птушыным развітальным крыкам. Вітка.
2. Перасохлы (пра губы, горла, рот). [Яўхім] выцер пачарнелыя, сасмаглыя губы, зморана супакоіў: — Духата. Мележ. // Вялы ад недахопу вільгаці (пра траву і пад.). Сасмаглыя пасевы з неба Адразу ўбачыла яна [навальніца] І прагрымела: — Дождж ім трэба, Жаўцее лён і збажына! Смагаровіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
*Снавіда, сновы́да ‘чалавек, які мала спіць па начах’ (драг., З нар. сл.). Укр. снови́да ‘лунацік . Ад сон і відзець; гл. Фасмер, 3, 700; ЕСУМ, 5, 337. Няясна, ці адносіцца сюды рус. дыял. снофи́да, снафи́да ‘апатычны, вялы, сонны чалавек’, з-за цяжкасцей пры тлумачэнні ‑ф‑; гл. Фасмер, там жа.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ма́тавы ’без глянцу, без бляску’, ’паўпразрысты’ (ТСБМ). Укр. ма́товий ’тс’, рус. матовый ’тс’, урал. ма́товый, матова́тый ’з бяльмом у воку’. З ням. matt ’вялы, слабы’ або з франц. mat ’цьмяны’ < італ. matto ’дурны, шалёны’, ’п’яны’ < лац. matus ’п’яны’ (Бернекер, 2, 24; Мацэнаўэр, LF, 10, 63; Праабражэнскі, 1, 515; Фасмер, 2, 582).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вя́нуць. Ст.-рус. вянути, рус. вя́нуть, укр. вʼя́нути, ст.-слав. оувѧдати, чэш. vadnouti, польск. więdnąć, балг. вя́на, серб.-харв. ве́нути і г. д. Прасл. *vędnąti, ‑vędati. Лічыцца роднасным са ст.-в.-ням. swintan, ням. schwinden ’тс’. Гл. Фасмер, 1, 375. Ад *vęd‑ суфіксам ‑l‑ ўтворана *vędl‑ ’вялы’, якое ляжыць у аснове дзеяслова вя́ліць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Мя́клуша ’матыль’ (Інстр. II), мяклушак ’тс’ (рагач., КЭС), мяклыш ’тс’ (Касп.). Рус. пск., цвяр. мяклыш, смал. мяклуша, пск. мяклу́ш, смал. мяклышка ’тс’. Паўн.-усх.-бел.-рус. ізалекса. Да Змяклы, рус. пск. мяклый ’размоклы, намоклы’, ’вялы, друзлы’ < жяк/с/ (гл.). Аб суфіксе ‑уш‑а, ‑ыш(к)а гл. Слаўскі, SP, 1, 78 і 79.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Нявы́валака ’слабахарактарны, вялы чалавек’ (Мядзв.), ’нязграбны, гультаяваты чалавек’ (Мат. Маг.), ’не надта разумны’ (полац., Нар. лекс.), ’маруда’ (ушац., Нар. сл.), ’абыякавы да ўсяго’ (Жд. 2); рус. невыволока ’нялоўкі, непаваротлівы, тоўсты чалавек; неахайны чалавек’. Да валачыцца, параўн. ілюстрацыю да слова: Валачэцца, вох, і нявывалака ш (Мат. Гом.), першаснае значэнне, відаць, у ’дамасед’ (Касп.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пе́плецца ’паволі рабіць’, пе́пліць ’марудзіць’ (ТС). Магчыма, балтызм, гл. Санько (Kryuja, 1996, I, 91), які параўноўвае з літ. pëpis ’вялы чалавек’, pépti ’слабець, чэзнуць’, параўн. таксама літ. pė́plinėti, pė̃pinėti, pė̃pinti ’нязграбна, нехлямяжа хадзіць, разявіўшы рот’, аднак геаграфія сведчыць, хутчэй, пра гукапераймальны ці імітатыўны характар слова, параўн. балг. пъ́пля паўзці, марудзіць’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Трупёрда ‘дзябёлая, лянівая дзеўка ці баба’ (рас., Краязн. газ., 2014, № 10). Параўн. рус. трупёрда ‘тс’, ‘абжора’, ‘вялы, непаваротлівы чалавек’, трупёрдый, трупёдрый ‘здаровы, дзябёлы’. Экспрэсіўнае рэгіянальнае беларуска-рускае ўтварэнне на аснове дзеяслова тру́паць ‘біць, стукаць’, параўн. рус. крепко сбитый ‘здаровы, дзябёлы’ з ад’ідэацыяй да *pьrděti (гл. пярдзець). Фасмер (4, 109) мяркуе пра сувязь з труп, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)