Rücken

m -s, -

1) спі́на;

hnter dem ~ за спі́най; перан.тс. за во́чы;

j-m den ~ zigen [zwenden*] павярну́цца да каго́-н. спі́най; перан. тс. парва́ць з кім-н. адно́сіны;

es läuft mir kalt über den ~ у мяне́ маро́з па спі́не прабяга́е

2) вайск. тыл;

j-m in den ~ fllen* напа́сці на каго́-н. з ты́лу; нане́сці каму́-н. уда́р у спі́ну;

in den ~ ghen* захо́дзіць з ты́лу im ~ у бліжэ́йшым ты́ле;

im ~ fssen ахапі́ць з ты́лу;

sich (D) den ~ dcken забяспе́чыць сабе́ адступле́нне

3) хрыбе́т (горны)

4) карашо́к (кнігі, квітка)

5) абу́х

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

уда́р, ‑у, м.

1. Моцны рэзкі штуршок, сутыкненне з чым‑н. у час руху. Іліко .. схапіў свае восці і ўдарам пад жабры дакончыў рыбіну. Самуйлёнак. Раптам рэзкі ўдар страсянуў корпус судна. Траўлер даў крэп на правы борт. Матрунёнак. Многія гадзіннікі першага класа вызначаюцца тым, што не баяцца ўдару, пылу, вільгаці, вады. «Звязда». Я спрабаваў падняцца, але адразу падаў пад ударамі страшэннага ветру. Бяганская. // Пра біццё сэрца, пульсу. [Сцяпан] прыклаў фанендаскоп да сэрца і пачуў, як аддаляюцца і затухаюць яго ўдары. Шамякін. Кроў пульсавала выразней, з нарастаючымі ўдарамі. М. Ткачоў. // перан. Пра гром, выбух і іншыя моцныя гукі. Удар грому. □ Адзін за другім раздаліся глухія ўдары выбухаў. Лынькоў. У марозным крохкім паветры чуецца ўдар аб рэйку. Мікуліч. Яшчэ раз грамыхнуў, б’ючы ў самае сэрца людзей, удар нямецкай гарматы. Паслядовіч.

2. Імклівы напад, атака. Флангавы ўдар. Бомбавы ўдар. □ У заключэнне рэйду быў нанесены магутны камбінаваны ўдар на чыгунцы. Шамякін. Вядзе іх ляснічы Праз дзікі гушчар: Ідуць партызаны. Рыхтуюць удар. Колас. [Рагозін:] — Злева ў ляску збіраюцца казакі — адтуль галоўны ўдар. Гурскі. // перан. Рашучае дзеянне, накіраванае на спыненне, знішчэнне чаго‑н. Канчатковы ўдар па спекуляцыі.

3. перан. Нечаканае гора, бяда, непрыемнасць. Пад канец .. зімы Пецю давялося яшчэ перажыць адзін цяжкі ўдар: памёр яго дзед. Ракітны. / Пра што‑н. цяжкае, непрыемнае, што даводзіцца пераносіць каму‑н. Удар лёсу.

4. Цяжкая хвароба, кровазліццё ў мозг; апаплексія. [Ларчанка:] — Чорны захварэў. Вельмі цяжка..; Удар. Кровазліццё ў мозг. Мележ.

•••

Апаплексічны ўдар — тое, што і апаплексія.

Кручаны ўдар — удар у спартыўнай гульні (у тэніс, валейбол), пры якім пасылаецца кручаны мяч.

Свабодны ўдар — у футболе — удар, у час якога праціўнік не мае права нападаць.

Сонечны ўдар — цяжкі стан, які ўзнікае ў выніку перагрэву галавы сонечнымі прамянямі.

Цеплавы ўдар — захворванне, якое выклікаецца перагрэвам цела пры працяглым уздзеянні высокай тэмпературы навакольнага асяроддзя.

Адным ударам — хутка, імкліва, у адзін прыём.

Пад ударам (быць, знаходзіцца) — у такім становішчы, калі могуць напасці, атакаваць; у стане, калі штосьці пагражае.

Ставіць пад удар гл. ставіць.

Удар у спіну — здрадніцкі ўчынак, здрадніцкае забойства.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сту́кнуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; зак.

1. Ударыць, звычайна са стукам. [Госць] стукнуў кулаком аб стол так моцна, ажно пасуда зазвінела на розныя галасы. Бядуля. Цар стукнуў сваім царскія посахам аб падлогу. Якімовіч. Але, дапіўшы з конаўкі салодкую цеплыню,.. [стары] нечакана стукнуў посудам па стале і ўстаў. Брыль. / Пра біццё, штуршок сэрца. Толькі ціха стукнула сэрца. Толькі крыкнуў тужлівы птах. Дайнека. // Ударыць каго‑н. Дастаткова .. [Саўку] было самага раз’юшанага быка ўхапіць за рогі, стукнуць кулаком па галаве, як той валіўся на зямлю. Гурскі. Тады .. [Стафанковіч] нацягнуў рукаў свайго кажушка і знячэўку стукнуў Сашку па карку. Чорны. / у безас. ужыв. — Ой, Цэзар, — гаварыла маці. — Быць манцёрам зусім не цікава. Ды і токам можа стукнуць. Ты ў нас будзеш музыкантам! Арабей. // перан.; па кім-чым. Разм. Зрабіць каму‑н. з’едлівыя, колкія папрокі, заўвагі; папракнуць каго‑н. за што‑н. Стукнуць па безгаспадарчасці. // каго. Разм. Забіць або раніць. У асінніку дзіка стукнулі. □ [Злобіч:] — Кожны дзень, кожную ноч дзе-небудзь ды і стукнем [фрыца]. Вось і сёння... М. Ткачоў. — Каюк усім нам, — уголас гаворыць Аўсянік. — Ладуцьку стукнулі, ясна. Навуменка. / у безас. ужыв. Вось тады мяне і стукнула, — [Доўбік] паказаў на сваю пераносіцу. Гроднеў. // перан. Падзейнічаць на галаву або на органы руху. Пракоп даўно ўжо не піў гарэлкі, і хмель наймацней стукнуў яму ў галаву. Колас. / у безас. ужыв. Твар .. [Зосі] пабялеў, стукнула ў вушах. Чорны.

2. Учыніць стук, шум пры ўдары, штуршку. Зноў стукнула брамка. Таня зірнула з-за сцяны. Ішоў Вадзім. Паўлаў. Бабка сярдзіта накінула на сябе світку, моцна стукнула дзвярамі і накіравалася да Лявона Секача. Колас. / у безас. ужыв. Не па возеры стукнула, а недзе ў напрамку Прыпяці. Краўчанка. // Ударыць маланкай, моцна загрымець. Жыла [Фроська] і сумавала, а больш ад страху калацілася: пярун мог стукнуць, нядобры чалавек зайсці. Лобан. Міколку здалося, што ў яліну стукнуў пярун. Лынькоў.

3. Ударыць (у акно, дзверы і пад.), падаючы стукам сігнал аб прыходзе, просьбе ўпусціць і пад. Тройчы стукнуць у акно — такі ўмоўны знак. Кулакоўскі. // Раптоўна, нечакана або з сілай пачацца, пастаць (пра з’явы прыроды). Перад самымі калядамі раптам стукнуў .. мароз. С. Александровіч.

4. каго-што і без дап. Знянацку напасці, раптоўна атакаваць. Рухавей павялі сваю работу ваенныя штабы,.. намацвалі найболей слабыя і балючыя цэнтры свайго праціўніка, камбінавалі, строілі планы, каб увесці яго ў аблуду і пры першым жа зручным выпадку стукнуць па ім там, дзе ён меней за ўсё спадзяецца. Колас. [Архіп:] — У раку [легіянеры] не палезуць. Пусціш у пастку і стукнем з трох бакоў. Грахоўскі.

5. Разм. Наступіць (пра час, падзеі). У кнізе падрабязна разглядаюцца прычыны крызісу каталіцызму: для яго даўно ўжо стукнуў той час, калі бунтуюць не толькі асобныя ўплывовыя тэолагі, але і цэлыя епархіі. «Полымя». // безас. каму. Мінуць, споўніцца (пра гады). Мне стукнула шаснаццаць гадоў, я лічыўся дзесяцікласнікам, мяне кахала самая прыгожая ў класе дзяўчына. Навуменка.

6. Разм. Выпіць (чарку). Рыгор-хурман хадзіў без дзела,.. Хадзіў і лёганька хістаўся: Ён трохі стукнуў — ці не з гора? Колас.

7. Прымусіць стукнуцца. [Рыгор:] — Будзеце задзірацца — стукну ілбамі так, што рогі вырастуць! Ваданосаў.

8. перан. Разм. Перадаць што‑н. пры дапамозе якіх‑н. сродкаў сувязі. [Дзед Астап:] — Ты ўжо стукні па тэлеграфе на раз’езд. Лынькоў.

•••

Палец (пальцам) аб палец не стукнуць — тое, што і палец (пальцам) аб палец не ўдарыць (гл. ударыць).

Стукнуць у галаву; у галаву стукнула каму — нечакана прыйшла думка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

пе́рад 1, ‑у, М ‑дзе; мн. перада, ‑ду; м.

1. Пярэдняя частка чаго‑н.; проціл. зад. Звер.. быў незвычайнае велічыні. Асабліва вялікай была яго галава і наогул увесь перад. Колас.

2. Тое, што і перадок (у 2 знач.).

3. звычайна мн. (перады́, ‑оў). Частка абутку, што ахоплівае верх ступні.

пе́рад 2, прыназ. з Т.

Спалучэнне з прыназоўнікам «перад» выражае:

Прасторавыя адносіны

1. Ужываецца для вызначэння месца на невялікай адлегласці наперадзе каго‑, чаго‑н. Крыловіч стаяў перад картай раёна, што вісела на сцяне, каля акна. Шамякін. Цягнік прыпыніўся на хвіліну на невялікай станцыі, апошняй перад гарадком. Лынькоў. Па дарозе перад грузавікамі паўзлі доўгія снапы святла, а за імі, нібы даганяючы, беглі чырвоныя агеньчыкі. Грахоўскі. Папас абапёрся локцямі на стол і пазірае перад сабою на чысты, выбелены абрус. Галавач. [Зоська:] Што б там перад вамі ці за вамі ні рабілася — не аглядайцеся назад. Купала. // Уперадзе, побач з кім‑, чым‑н. і ў прысутнасці каго‑, чаго‑н. Аб’явіць падзяку перад строем. □ Ужо адтуль .. [Люба] чула, як выйшаў з хаты Стафанковіч, як падышоў аднекуль гаспадар і цешыўся перад Стафанковічам. Чорны. Праўда, наш Сымон Таўкач гаварыў, што мужык той быў чуць не сацыяліст: панскую кабылу назваў брыдка і земскага калісь дурнем злаяў перад соцкім. Колас.

Аб’ектныя адносіны

2. Ужываецца пры вызначэнні асобы ці прадмета, якія знаходзяцца насупраць каго‑, чаго‑н. і да якіх накіроўваецца чыя‑н. увага або якое‑н. дзеянне. Пакланіўся сын уважна Перад маці і сябрамі. Броўка. — А ты хацеў бы, каб я лістам слалася перад табою? Колас.

3. Ужываецца для абазначэння непасрэднай блізкасці адносін да каго‑н., якога‑н. факта, з’явы. І калі перад намі пісьменнік з іскрай мастацкага таленту, то ці можа ён абысці моўчкі хоць бы некаторыя тыповыя з’явы сучаснага яму грамадскага жыцця? Майхровіч. Квяцістыя шырокія дарогі Каберцам перад намі ў свет ляглі, Заранкі сцелюць промені пад ногі Па ўбранай пасвяточнаму зямлі. Купала. Перад вамі, дзеці, Скрозь яснеюць далі. Крапіва. // Ужываецца пры вызначэнні адносін да каго‑н., якога‑н. уяўлення, палажэння, пытання і г. д. Паставіць пытанне перад слухачамі. □ І чым вышэй мы ўзнімаемся, чым больш з кожным днём расцём, тым шырэй вырысоўваюцца перад намі нашы перспектывы і магчымасці, тым больш цвярдзей паўстаюць перад намі нашы задачы і тым больш мы адчуваеш патрэбу моцнага прытоку новых літаратурных сіл. Чорны.

4. У прысутнасці каго‑, чаго‑н. і адначасова дзеля яго. Выхваляцца перад усімі. □ Гэты парадак вядзе да павышэння адказнасці Саветаў і дэпутатаў перад выбаршчыкамі і аблягчае працоўным ажыццяўленне кантролю за іх дзейнасцю. «Весці». Ціхай ранічкай, да сонца, Хлопчык выбраўся з двара, Ідзе ён у свет бясконцы Пашукаць таго дабра, Каб змяніць свой лёс паганы, Новым спосабам зажыць, Каб увагі і пашаны Перад ёю [Ганнай] заслужыць. Колас.

5. Ужываецца пры вызначэнні асобы або прадмета, у адносінах да якіх выяўляецца якая‑н. прымета, стан ці пачуццё. Дрэнна .. [Маша] адчувала сябе перад людзьмі. Шамякін. І раптам з’явілася ў Захара Зынгі патрэба стаць блізкім гэтаму панураму чалавеку, выявіць перад ім якую-небудзь шчырасць. Чорны. Злачынства яго перад Пасцяй вырасла непамерна, і хлопец зусім страціў галаву. Колас.

6. У параўнанні з кім‑, чым‑н. Чаго варты твой конь перад маім? □ Старыя выпілі — адзін перад другім маладцавата, — паглядзелі ў вочы адзін аднаму, і вось нечакана Саёнак абняў Скібу за плечы, і сівыя вусы іх злучыліся ў пацалунку. Брыль.

Часавыя адносіны

7. Ужываецца для вызначэння падзеі або моманту, за некаторы час да якіх што‑н. адбываецца. Перад самым канцом работы да брыгадзіра прыбег пажылы чалавек і пачаў упрошваць разгрузіць чатыры вагоны шчэбеню. Грахоўскі. Мы цяпер сваё права тут пішам І не знаем заморскіх гасцей. Помнім толькі адно, што зацішак Перад громам бывае часцей. Хадыка. Перад світаннем запальваюцца зоры. Чорны. // Разм. Раней за што‑н., да каго‑, чаго‑н. Перад супам падалі закуску.

•••

Перад тым, як (у знач. падпарадкавальнага злучніка) — раней за што‑н. Я збіраў басанож крапіву каля плота Перад тым, як зямля наліецца цяплом... Глебка. І ў грудзі ўпёршыся напасці, стары салдат насмерць стаяў: ён перад тым, як доле ўпасці, яшчэ раз кулю пасылаў. Лужанін.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

über

1.

prp

1) (А – на пытанне «куды?», D – на пытанне «дзе?») над, паве́рх, на

die Hände ~ dem Kopf zusmmenschlagen* — залама́ць ру́кі над галаво́й

inen Hndschuh ~ die Hand zehen* — нацягну́ць пальча́тку на руку́

2) (a) це́раз, праз, па

~ den Hof ghen* — ісці́ праз двор

~ den Kopf strichen* — гла́дзіць па галаве́

~ Berln nach Lipzig fhren*е́хаць це́раз Берлі́н у Ле́йпцыг

3) (a) праз (пэўны час)

hute ~ zwei Wchen — ро́ўна праз два тды́ні

ein Buch ~ Snntag lsen* — прачыта́ць кні́гу за нядзе́лю

~ kurz der lang — ра́на ці по́зна

4) (a) больш, бо́лей як, звыш

er ist ~ zwnzig — яму́ больш як два́ццаць (гадо́ў)

das geht ~ sine Kräfte — гэ́та звыш яго́ сіл

5) (a) аб, аба, пра

~ inen Vrfall erzählen — раска́зваць [апавяда́ць] пра здарэ́нне

6) (D) за, над

sie sitzt ~ den Büchern — яна́ сядзі́ць над кні́гамі

7) пераклад залежыць ад кіравання беларускага дзеяслова:

~ den Feind segen — перамагчы́ во́рага

~ j-n hrfallen*напа́сці на каго́-н.

2.

adv

1) на праця́гу

die Nacht ~ — на праця́гу усёй начы́

den Wnter ~ — усю́ зіму́

2)

das Gewhr ~! — вайск. на плячо́! (каманда)

3)

das ist mir ~ — гэ́та мне надаку́чыла [абрды́ла]

j-m ~ sein — перасяга́ць, перавыша́ць (каго-н.)

er ist mir ~ — ён ве́дае больш за мяне́, ён мяне́ перасягну́ў [перагна́ў]

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

се́сці, сяду, сядзеш, сядзе; пр. сеў, села; заг. сядзь; зак.

1. Прыняць сядзячае становішча; заняць месца, прызначанае для сядзення. Сесці на лаўку. Сесці за стол. □ Віктар моўчкі сеў і пачаў слухаць. Зарэцкі. Можна сесці, скурчыцца, заснуць; сны, кажуць, сніцца будуць толькі. Мележ. Ларыса села пры акне, адсунула фіранку і пачала глядзець у сад. Мурашка. / З акалічнаснымі словамі, якія паказваюць на характар, асаблівасці такога становішча. Сесці бокам. // Заняць месца, размясціцца дзе‑н. для паездкі. Сесці ў аўтобус. □ Праўда, маршрут гэты просты: пайсці на раз’езд, як-небудзь сесці на таварны цягнік і паехаць. Колас. Дзед купіў білеты, селі на параход. Лынькоў.

2. за што, на што і з інф. Пачаць якую‑н. справу, заняткі, якія звязаны са знаходжаннем у сядзячым становішчы. Сесці за кнігу. Сесці за руль. □ Трэба будзе сесці на трактар, на камбайн — і, калі ласка, сядзем. Кулакоўскі. Кібрык сеў за піяніна, узяў акорд з моднай песенькі. Шыцік. Пятрусь сеў за ўрокі. Кавалёў. // Размясціцца на месцы выканання чаго‑н. Сесці ў засаду. // звычайна на што. Разм. Заняць якое‑н. месца, пасаду, пачаць выконваць якія‑н. абавязкі. А пасля.. [Мінін] сеў на зямельны аддзел. Дуброўскі. [Русаковіч:] Выходзіць, што я сапхнуў Сухадольскага, каб самому сесці на яго месца. Крапіва.

3. Разм. Пасяліцца на пастаянным месцы, заснаваўшы гаспадарку. Сесці на гаспадарцы. □ Тоўхарт.. абвясціў, што хто выкарчуе і ачысціць гэтую зямлю, возьме сабе навечна паўтары дзесяціны, а на трох з паловай сядзе ляснік. Чорны. [Верамейчык:] — Няўжо-такі сядзе Грамабойчык на Жагулаўшчыне? Крапіва. // Застацца дзе‑н., не выязджаючы; засесці. Яму ўважыў пан ляснічы, І сеў Міхал у страшнай дзічы. Колас.

4. Трапіць у турму, быць пазбаўленым волі. Калі людзі аднаўлялі на руінах і папялішчах разбураныя ворагам сядзібы, .. хутаранец Хамёнак сеў за спекуляцыю народным дабром у астрог. Майхровіч. [Соня] хвалілася, што пасадзіла мужыка, хоць, казалі, сеў сам за растрату. Мыслівец.

5. Абмежаваць сябе ў чым‑н. (звычайна ў ядзе). Сесці на дыету.

6. Наткнуўшыся на перашкоду, спыніцца, засесці. Баржа села на мель.

7. Спыніўшы рух, палёт, спусціцца на што‑н. (пра птушак, насякомых). Прыляцела сінічка і села на адчыненую фортку. Шахавец. Чуваць было толькі, як гудзіць вакол лямпы муха, выбірае месца, дзе сесці. Лынькоў. // Прызямліцца (пра самалёты, парашутыстаў і пад.). Тым часам самалёт, зрабіўшы яшчэ два кругі, спусціўся зусім нізка і дакладна сеў у раёне трох кастроў. Зуб. І вось перад усімі людзьмі на дарозе паказаліся немцы. Гэта і быў той самы дэсант, што перад вечарам сеў поблізу. Чорны.

8. Разм. З’явіцца на скуры, выскачыць (аб фурункуле і пад.). Прызнаў.. [Яська] валоў у двор, а там яму кажуць, што захварэў аканом, села яму скула на баку. С. Александровіч.

9. Апусціцца, асесці, паглыбіцца ў зямлю. Дом сеў. Грунт сеў.

10. Апусціцца за гарызонт, зайсці (пра свяцілы). У канцы лагоў сівеў туман, якраз там, дзе села сонца. Пташнікаў.

11. Паменшыцца ад вільгаці; збегчыся (пра тканіны, скуры і пад.). Сукно села. Касцюм сеў.

12. Спец. Замацавацца ў патрэбным становішчы. Платон.., сагнуўшыся, уважліва аглядаў, ці добра ў пазу села жардзіна. Ракітны.

13. Разм. Страціць сілу, напружанне, стаць слабейшым (пра электрычны ток, пару і пад.). У кутку.. стаяў радыёпрыёмнік, адзіны ў лагеры. Ён не працаваў ужо два тыдні — селі акумулятары. Шамякін. // Затупіцца (пра рэзальныя інструменты). Разец сеў. // Стаць больш нізкім, хрыплым (пра голас). — Ведаеце што, — голас [Гелены] сеў. — Не ідзіце нікуды. Караткевіч.

•••

Верхам сесці на каго; сесці на галаву каму — падпарадкаваць каго‑н. сабе, прымусіць выконваць свае капрызы; камандаваць кім‑н.

На тым самым месцы сесці; на тым жа суку сесці — нічога не дамагчыся, не змяніць чагосьці па-свойму, пагадзіцца з пэўным становішчам і станам рэчаў.

Ні села ні пала — без падставы, без выяўнай прычыны, нечакана.

Ні стаць ні сесці гл. стаць.

Сесці макам — а) спыніць або перапыніць надоўга свой рост, развіццё. [Мужчына:] — Пасеялі мы летась кукурузу. У адным месцы яна ўзышла і расла нішто сабе, а ў другім як выткнулася, так і села макам — жоўтая, чэзлая. Палтаран; б) пацярпець крах, няўдачу. [Атрошчанка:] — Як раён скасавалі, то і сеў [Рогаль] макам. Навуменка; в) загінуць, прапасці. [Сырамалот:] — На яблынях завязь ужо макам села. Як не дасць бог дажджу, дык і ўсё макам сядзе. Сабаленка.

Сесці (уссесці) на карак (шыю) каму — а) стаць утрыманцам каго‑н., абцяжарваючы яго гэтым. [Лабановіч:] — Вы толькі падумайце: маленькая жменька дваран і багатыроў села вам [сялянам] на карак, захапіла лепшыя землі, жыве з вашае працы і вас жа катуе, чыніць несправядлівасці. Колас; б) падпарадкаваць сабе, паставіць у поўную залежнасць ад сябе. [Вера:] — Дай яму, другому, волю, дык ён табе на шыю сядзе... Пальчэўскі.

Сесці (напасці, трапіць) на лаву падсудных — пайсці пад суд.

Сесці на мель — а) страціць здольнасць рухацца (пра судны); б) папасці ў вельмі цяжкае становішча.

Сесці на пяты каму — дагнаць, насцігнуць каго‑н., праследуючы або проста рухаючыся за кім‑н.

Сесці на свайго канька — пачаць гаварыць, разважаць доўга, падрабязна, шматслоўна.

Сесці на хлеб чый — перайсці на ўтрыманне каго‑н.

Сесці не ў свае сані — узяцца не за сваю справу.

Сесці ў лужыну (у галош) — пацярпець няўдачу, апынуцца ў няёмкім, смешным становішчы.

Чорт сеў на каго гл. чорт.

Як старой бабе сесці — вельмі мала (звычайна да рэвалюцыі гаварылася пра наяўнасць зямлі ў селяніна). Зямля нават была і не кепская, але калі яе гэтулькі, як старой бабе сесці. Чорны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

той, таго́, м.; та́я, той, ж.; то́е, таго́, н.; мн. ты́я, тых; займ. указальны.

1. Паказвае на асобу ці прадмет, якія знаходзяцца не перад вачамі, не побач, а аддалены ў прасторы і часе, як падобныя ім; проціл. гэты (у 1 знач.). На той бок вуліцы. □ З таго боку Прыпяці шыбуе човен. Колас. // Паказвае на адрэзак часу, які непасрэдна папярэднічаў гэтаму моманту або непасрэдна прымыкае да яго. Скуратовіча ў той дзень дома не было: апошнімі днямі ён нават часам і не начаваў дома. Чорны. Родная хата здавалася чужою. Часам цягнула паглядзець на яе, але гаспадар заўсёды бурчаў: — Што ты там забыў? На тым тыдні сходзіш. Асіпенка. // Паказвае на адрэзак часу, у які адбываецца што‑н. У тыя дні, мае сябры, Цямнелі грозна далі. Глебка. // Паказвае на адначасовасць якога‑н. дзеяння з іншым дзеяннем, пра якое гаворыцца ў сказе. І сапраўды: як мог знікнуць малы ў той час, калі ён натрапіў на пэўны след старэйшага брата, якога ён, відаць, шукаў? Якімовіч.

2. Паказвае на прадмет ці асобу, што вылучаецца з ліку іншых. Не спалі толькі тыя раненыя, у якіх балелі раны. Шамякін. Той вулачкі, дзе мы некалі жылі з мамай, ужо няма. Шыловіч. / у знач. наз. той, таго́, м.; та́я, той, ж.; то́е, таго́. [Рыгор] пацішэў крыху. Раней жа праз увесь век свой усё судзіўся то з гэтым, то з тым. Чорны. // Паказвае на адзін прадмет, асобу з двух або некалькіх падобных пры іх пералічэнні або супастаўленні (са словамі «гэты», «іншы» і пад.). Тым або іншым спосабам. З таго ці другога боку. □ [Палянцаў] думаў пра Таню, не пра гэту, што засталася пад дажджом на вуліцы гарадка з невыказным позіркам, а пра тую — далёкую, юную, якая каханнем сваім асвяціла, напэўна, усё яго жыццё... Ракітны. / у знач. наз. той, таго́, м.; та́я, той, ж., то́е, таго́, н. [Міхал:] — Хіба ён [пан] літасць, сэрца мае? Ўжо двух у службу запрагае: Адзін на рыбу — той у адборку... Колас.

3. Паказвае на які‑н. прадмет, асобу, пра якія гаварылася раней. — Мінск... — задумліва і задушэўна, як імя таварыша, вымавіў Сонцаў. — Хацеў бы я паглядзець, які той Мінск цяпер. Мележ. — Ці не знойдзецца ў вас сена прадаць хоць пудоў колькі? — запыталася .. [незнаёмая] .. — Дзе тое ў нас сена, — адказала Вера Мікалаеўна. Крапіва. / у знач. наз. той, таго́, м.; та́я, той, ж., то́е, таго́, н. (звычайна ў спалучэнні з узмацняльнай часціцай «і»). Ночка цёмная глядзела Ды цямнейшай стала, Адна зорка мігацела, І тая прапала. Купала. Падняўшыся на насочкі,.. [Таццяна] ўбачыла на адным возе Любу. Тая сядзела каля кулямёта і аб нечым паціху гаварыла з маладым партызанам. Шамякін. // Выкарыстоўваецца для ўказання на асобу, прадмет, якія прыводзяцца як прыклад да сказанага раней. Узяць хоць бы таго ж бацьку ці маці, якія ўвесь час раілі паступаць вучыцца.

4. у знач. наз. той, таго́, м. Паказвае на якія‑н. акалічнасці, падзеі, дзеянні і пад., пра якія ўжо ішла размова. Бацькі займаліся гаспадаркай, мяне нічога не прымушалі рабіць, а я таму і рада была.

5. Паказвае на вядомую ўжо асобу ці прадмет. Добрая дзяўчына тая Волька. □ [Нявідны] ведае і верыць у праўду новага ладу жыцця, таго ладу, за ідэалы якога змагаецца партыя камуністаў. Колас. Колькі таго дня было, а ўжо неўзабаве і вечар: падыходзіць тая невясёлая, але па-свойму адметная пара самых малых, зімовых дзён. Кулакоўскі.

6. Іменна ён, не іншы, гэты ж самы (звычайна ў спалучэннях «той жа», «той самы», «той жа самы»). Цераз тое ж сухое балота атрад Паўленкі адышоў у лес. Шамякін. Той самы завод з высокім чорным комінам глянуў на іх знаёмымі абрысамі. Тыя самыя дамы, тыя самыя баракі. Пестрак. Формы вышэйшай ступені параўнанняў прыметнікаў паказваюць, што данаму прадмету якасць ўласціва ў большай ці меншай ступені, чым іншаму прадмету, або таму ж самаму прадмету, але пры іншых абставінах ці ў іншы час. Граматыка.

7. Уваходзіць у састаў: а) складаных злучнікаў: «дзякуючы таму што», «з прычыны таго што», «да таго што», «да тых пор пакуль», «за тое што», «у той час як», «нягледзячы на тое што», «пасля таго калі» і інш.; б) словазлучэнняў, звычайна пабочнага характару, якія звязваюць розныя часткі выказвання: «апрача таго», «акрамя таго», «разам з тым», «між тым» і інш.

8. то́е, нескл., н. Выкарыстоўваецца як указальнае слова на мяжы двух сказаў, з якіх другі з’яўляецца тлумачэннем першага. — Вы да мяне? — адразу запытаў Галаўня. Сцяпан .. адказаў: — Да вас. Прыйшоў падзякаваць за тое, што падвезлі. Гроднеў. Віно мы залатое п’ём за тое, Каб і жыццё было век залатое. Панчанка.

•••

Больш таго гл. больш.

Гнаць на той свет гл. гнаць.

Загнаць (увагнаць, звесці) на той свет гл. загнаць.

За што купіў, за тое і прадаю гл. купіць.

І без таго — і так, і так ужо. Пачарнела і рака. Шточасна поўнячыся новымі водамі з палёў і лугоў, яна быстраю плынню падточвала і без таго кволы лёд. Краўчанка.

Ісці на той свет гл. ісці.

І ў той бок не глядзець гл. глядзець.

Калі на тое пайшло гл. пайсці.

Мала таго гл. мала.

На той час гл. час.

На тым самым месцы сесці гл. сесці.

Не без таго — бывае і так.

Не бываць таму гл. бываць.

Не з таго канца гл. канец.

Не з той оперы гл. опера.

Не на таго напаў (натрапіў, нарваўся) гл. напасці.

Не ў той бок глядзець (пазіраць) гл. глядзець.

Ні з таго ні з сяго — без яўнай прычыны.

Ні тое ні другое; ні тое ні сёе — пра каго‑, што‑н. няпэўнае, што не мае ярка выражаных уласцівасцей, асаблівасцей. Сапраўдны мужчына — заўсёды рыбак і паляўнічы. А ён, Андрэй, ні тое ні другое. Мехаў.

Няма таго, каб (з інф.) гл. няма.

Самы той! (іран.) гл. самы.

Тое-сёе; той-сёй; тое ды сёе — выкарыстоўваецца замест пераліку розных прадметаў, акалічнасцей і пад. На .. [Пятра] той-сёй паглядваў ужо з загадкавай усмешкай. Ракітны.

Той свет гл. свет.

Той ці іншы — хто-небудзь, які-небудзь.

Устаць не з той нагі гл. устаць.

У тым выпадку, калі... гл. выпадак.

Што будзе, тое будзе гл. быць.

Як на тое ліха гл. ліха ​1.

Як той казаў гл. казаць ​1.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

с, со предлог

1. с род. з (каго, чаго), са (каго, чаго) (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

взять кни́гу с по́лки узя́ць кні́гу з палі́цы;

убра́ть посу́ду со стола́ прыбра́ць по́суд са стала́;

упа́сть с ле́стницы упа́сці з ле́свіцы;

спусти́ться с горы́ спусці́цца з гары́;

прийти́ с рабо́ты (со слу́жбы, с собра́ния) прыйсці́ з рабо́ты (са слу́жбы, са схо́ду);

прие́хать с Кавка́за прые́хаць з Каўка́за;

письмо́ с ро́дины ліст з радзі́мы;

прыжо́к с самолёта скачо́к з самалёта;

де́ло начало́сь с пустяко́в спра́ва пачала́ся з дро́бязі;

напа́сть на врага́ с ты́ла напа́сці на во́рага з ты́лу;

с мину́ты на мину́ту з хвілі́ны на хвілі́ну;

говори́ть речь с трибу́ны гавары́ць прамо́ву з трыбу́ны;

с пра́вой стороны́ от доро́ги находи́лась ро́ща з пра́вага бо́ку ад даро́гі знахо́дзіўся гай;

урожа́й с гекта́ра ураджа́й з гекта́ра;

брать приме́р с кого́-л. браць пры́клад з каго́е́будзь;

снима́ть ме́рку с кого́-л. здыма́ць ме́рку з каго́е́будзь;

писа́ть портре́т с кого́-л. малява́ць партрэ́т з каго́е́будзь;

перевести́ с белору́сского языка́ перакла́сці з белару́скай мо́вы;

с разреше́ния нача́льника з дазво́лу нача́льніка;

с ва́шего согла́сия з ва́шай зго́ды;

уста́ть с доро́ги стамі́цца з даро́гі;

писа́ть с большо́й бу́квы піса́ць з вялі́кай лі́тары;

взыска́ть с кого́ спагна́ць з каго́;

взять с бо́ю узя́ць з бо́ю;

дово́льно с тебя́ даво́лі з цябе́;

хва́тит с вас хо́піць з вас; кроме того, в знач. «с такого-то времени», «по причине чего-л.», «по случаю чего-л.» переводится ещё предлогом ад (чаго);

с де́тства з (ад) дзяці́нства;

с са́мого утра́ з (ад) са́май ра́ніцы;

с пе́рвых же дней з (ад) пе́ршых жа дзён;

с утра́ до ве́чера з (ад) ра́ніцы да ве́чара;

с тех пор з (ад) той пары́;

с доса́ды з (ад) пры́красці (ад зло́сці);

с го́ря з (ад) го́ра;

с перепу́гу з (ад) перапало́ху;

2. с вин. з (каго, што), са (каго, што); (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

величино́й с дом велічынёй з дом;

с вас ро́стом з вас ро́стам; кроме того, в значении «приблизительно», «около», «почти» переводится ещё предлогами каля́ (чаго), пад (што);

прожи́ть где́-л. с ме́сяц пражы́ць дзе-не́будзь з ме́сяц (каля́ ме́сяца);

до ле́са бу́дет с киломе́тр да ле́су бу́дзе з кіламе́тр (каля́ кіламе́тра);

собрало́сь челове́к с де́сять сабра́лася чалаве́к з дзе́сяць (каля́ дзесяці́, пад дзе́сяць);

3. с твор. з (кім, чым), са (кім, чым); (при этом са употребляется перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш);

я иду́ с тобо́й я іду́ з табо́й;

поговори́ть с друзья́ми пагавары́ць з сябра́мі;

согласи́ться с ке́м-л. згадзі́цца (пагадзі́цца) з кім-не́будзь;

чита́ть с удово́льствием чыта́ць з прые́мнасцю (са здавальне́ннем);

челове́к с тала́нтом чалаве́к з та́лентам;

хлеб с ма́слом хлеб з ма́слам;

поспеши́ть с отъе́здом паспяша́цца з ад’е́здам;

собра́ться с мы́слями сабра́цца з ду́мкамі;

с рабо́той обстои́т всё благополу́чно з пра́цай (рабо́тай) усё до́бра;

у него́ пло́хо с се́рдцем у яго́ дрэ́нна з сэ́рцам;

что с ним ста́ло? што з ім ста́лася?;

с года́ми взгля́ды меня́ются з гада́мі по́гляды мяня́юцца; кроме того, в значении «при посредстве кого-, чего-л.» переводится ещё конструкциями без предлога;

посла́ть с курье́ром пасла́ць з кур’е́рам (кур’е́рам);

поживи́те с моё пажыві́це ко́лькі я;

с трудо́м насі́лу (з ця́жкасцю).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

з (перед некоторыми сочетаниями согласных — са) предлог

1. с род. в разн. знач. с, со;

саско́чыць з во́за — соскочи́ть с теле́ги;

прыбра́ць са стала́ — убра́ть со стола́;

збыць з рук — сбыть с рук;

збіць з то́лку — сбить с то́лку;

ве́цер з усхо́ду — ве́тер с восто́ка;

ісці́ з таго́ бо́ку — идти́ с той стороны́;

прые́хаў з Каўка́за — прие́хал с Кавка́за;

разышлі́ся са схо́ду — разошли́сь с собра́ния;

пісьмо́ з радзі́мы — письмо́ с ро́дины;

бу́льба са свайго́ агаро́да — карто́шка со своего́ огоро́да;

з або́двух бако́ў быў лес — с обе́их сторо́н был лес;

з вышыні́ ўсё было́ віда́ць — с высоты́ всё бы́ло ви́дно;

нагляда́ць з карабля́ — наблюда́ть с корабля́;

гавары́ць з трыбу́ны — говори́ть с трибу́ны;

пача́ць з чаго́е́будзь — нача́ть с чего́-л.;

напа́сці на во́рага з ты́лу — напа́сть на врага́ с ты́ла;

з галавы́ да пят — с головы́ до пят;

з яго́ ўзялі́ ты́сячу рублёў за рабо́ту — с него́ взя́ли ты́сячу рубле́й за рабо́ту;

па тры́ццаць цэ́нтнераў з гекта́ра — по три́дцать це́нтнеров с гекта́ра;

браць з каго́е́будзь пры́клад — брать с кого́-л. приме́р;

ко́пія з пісьма́ — ко́пия с письма́;

перакла́д з по́льскай мо́вы — перево́д с по́льского языка́;

ва́жны з вы́гляду — ва́жный с ви́ду;

з твайго́ дазво́лу — с твоего́ позволе́ния;

спява́ць з ра́дасці — петь с ра́дости;

піса́ць з вялі́кай лі́тары — писа́ть с большо́й бу́квы;

узя́ць з бо́ю — взять с бо́я;

нарыхтава́ць з во́сені — загото́вить с о́сени;

сябрава́ць з малы́х год — дружи́ть с ма́лых лет;

з дня на дзень — со дня на день;

з міну́ты на міну́ту — с мину́ты на мину́ту;

з мяне́ даво́лі — с меня́ дово́льно;

2. с род. в разн. знач. из, изо;

ісці́ з ле́су — идти́ из лесу;

вы́йсці з вады́ — вы́йти из воды́;

лес відзён з акна́ — лес ви́ден из окна́;

страля́ць з кулямёта — стреля́ть из пулемёта;

уцёк з пало́ну — убежа́л из пле́на;

выхо́дзіць з ужыва́ння — выходи́ть из употребле́ния;

даве́дацца з газе́т — узна́ть из газе́т;

раздзе́лы з рама́на — гла́вы из рома́на;

пісьмо́ з Брэ́ста — письмо́ из Бре́ста;

дзяўчы́на з Мі́нска — де́вушка из Ми́нска;

ён з рабо́чай сям’і́ — он из рабо́чей семьи́;

найкары́снейшы са сро́дкаў — поле́знейшее из средств;

мало́дшы з брато́ў — мла́дший из бра́тьев;

адзі́н з семяры́х — оди́н из семеры́х;

хто́сьці з хло́пцаў — кто́-то из парне́й;

вяно́к з кве́так — вено́к из цвето́в;

брыга́да з дзесяці́ чалаве́к — брига́да из десяти́ челове́к;

мост з жалезабето́ну — мост из железобето́на;

з і́скры разгарэ́лася по́лымя — из и́скры разгоре́лось пла́мя;

го́рад узня́ўся з руі́н — го́род подня́лся из руи́н;

які́ з цябе́ гармані́ст! — како́й из тебя́ гармони́ст!;

запыта́ць з даліка́тнасці — спро́сить из ве́жливости;

ірвану́ўся з усі́х сіл — рвану́лся изо всех сил;

з апо́шніх сро́дкаў — из после́дних средств;

з дня ў дзень — изо дня в день;

3. с род. (для указания на принадлежность части целому) от;

ко́ла з машы́ны — колесо́ от маши́ны;

руль з веласіпе́да — руль от велосипе́да;

4. с род. (для указания на предмет, лицо и т.п., к которому проявляется какое-л. чувство) над (кем, чем);

смяя́цца (здзе́кавацца) з каго́-, чаго́е́будзь — смея́ться (издева́ться) над ке́м-, че́м-л.;

5. с род. (при гл. ра́давацца, дзіві́цца и т.п.) переводится беспредложными конструкциями с дат. п.;

дзіві́цца з чаго́е́будзь — удивля́ться чему́-л.;

6. с вин. (для выражения приблизительности меры) с, со;

прайсці́ з кіламе́тр — пройти́ с киломе́тр;

з гадзі́ну на даро́зе было́ пу́ста — с час на доро́ге бы́ло пу́сто;

велічынёй з дом — величино́й с дом;

7. с твор. в разн. знач. с, со; (для указания на количество частей, из которых состоит предмет — ещё) о (чём); (для обозначения присутствия, наличия кого-, чего-л. — ещё) при (ком, чём);

ма́ці з дзі́цем — мать с ребёнком;

з’яві́цца з дакла́дам — яви́ться с докла́дом;

ле́зці з пара́дамі — лезть с сове́тами;

мне з табо́ю су́мна — мне с тобо́й ску́чно;

развіта́цца з ся́брам — прости́ться с дру́гом;

мо́ра зліва́лася з не́бам — мо́ре слива́лось с не́бом;

вайна́ са шве́дамі — война́ со шве́дами;

падаро́жны параўня́ўся з ду́бам — пу́тник поравня́лся с ду́бом;

згадзі́цца з кім-не́будзь — согласи́ться с ке́м-л.;

мы з ім ро́зных по́глядаў — мы с ним ра́зных взгля́дов;

партыза́ны з вінто́ўкамі — партиза́ны с винто́вками;

хлеб з ма́слам — хлеб с ма́слом;

вядро́ з вадо́й — ведро́ с водо́й;

слу́хаць з ува́гаю — слу́шать с внима́нием;

працава́ць з ахво́таю — рабо́тать с охо́той;

спра́віцца з зада́чай — спра́виться с зада́чей;

пазнаёміцца з но́вай тэ́хнікай — познако́миться с но́вой те́хникой;

што з ва́мі зда́рылася? — что с ва́ми случи́лось?;

прачына́цца з пе́ўнямі — просыпа́ться с петуха́ми;

цямне́ла з ко́жнай міну́тай — темне́ло с ка́ждой мину́той;

з Но́вым го́дам! — с Но́вым го́дом!;

акуну́цца з галаво́й — окуну́ться с голово́й;

адарва́ць з рука́мі — оборва́ть с рука́ми;

уле́зці з нага́мі — влезть с нога́ми;

па́лка з двума́ канца́мі — па́лка о двух конца́х;

стол з трыма́ но́жкамі — стол о трёх но́жках (с тремя́ но́жками);

гро́шы былі́ са мной — де́ньги бы́ли со мной (при мне);

з дапамо́гаю — с по́мощью, при по́мощи;

з умо́вай — с усло́вием, при усло́вии;

8. с твор. (в направлении чего-л.) по (чему);

карабе́ль ішо́ў з ве́трам — кора́бль шёл по ве́тру;

плы́сці з цячэ́ннем — плыть по тече́нию;

9. с твор. (со словом ажані́цца и производными от него) на (ком);

ажані́цца з дачко́ю сусе́да — жени́ться на до́чке сосе́да

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)