Кры́ца ’камяк’, «Каб ты крыцай села» (Бір. Дзярж., Грыг., Яшк., КЭС, лаг.). Ст.-бел. крица ’каванае жалеза’ (з 1520 г.). Запазычанне з польск. kryca (?) праблематычнае (параўн. Булыка, Запазыч., 177). Укр. криця ’кавалак жалеза, пакрыты шлакам’, рус. крица ’тс’. Яшчэ Міклашыч (139) разглядаў гэтыя словы як запазычанні з ням. Kritze ’тс’ (параўн. Kritzeisen). Гл. Фасмер, 2, 378.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
гафрырава́ць gaufríeren [go-] vt (тканіну); wéllen vt (жалеза); prägen vt (наносіць малюнак на тканіну)
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
кава́ць, кую́, куе́ш, куе́; куём, куяце́, кую́ць; куй; кава́ны; незак., што.
1. Ударамі молата надаваць якую-н. форму (распаленаму металу).
К. жалеза.
Куй жалеза, пакуль гарачае (прыказка).
2. перан. Актыўна ўдзельнічаць у стварэнні чаго-н. (высок.).
К. сваё шчасце.
К. перамогу.
3. Падбіваць падковы, акоўваць.
К. каня.
К. колы.
|| зак. падкава́ць, -кую́, -куе́ш, -куе́; -куём, -куяце́, -кую́ць; -ку́й; -кава́ны (да 3 знач.).
|| наз. кава́нне, -я, н. (да 1 і 3 знач.) і ко́ўка, -і, ДМ ко́ўцы, ж. (да 1 і 3 знач.).
|| прым. ко́вачны, -ая, -ае (да 1 знач.; спец.).
К. інструмент.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
жале́зісты, ‑ая, ‑ае.
Які змяшчае ў сабе жалеза, багаты жалезам. У глыбокіх пластах воды нярэдка бываюць жалезістымі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
магнеты́т, ‑у, М ‑тыце, м.
Мінерал чорнага колеру, які ўтрымлівае жалеза і валодае магнітнымі ўласцівасцямі; магнітны жалязняк.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
храмі́т, ‑у, М ‑міце, м.
Мінерал цёмнага колеру, які ўтрымлівае ў сабе хром і жалеза; хромісты жалязняк.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
жале́зны, ‑ая, ‑ае.
1. Зроблены з жалеза. Падышлі да сцяны, а ў ёй жалезныя вароты на замку. Якімовіч. // Металічны. Жалезныя гузікі.
2. Які змяшчае ў сабе многа жалеза, багаты жалезам. Жалезная руда. Жалезны калчадан.
3. Уласцівы жалезу, такі, як у жалезе. Не звіняць жалезным звонам Цяжкія кайданы. Колас.
4. Падобны на жалеза, як з жалеза. У сударгавым руху крамянелі рукі, рабіліся цяжкімі, жалезнымі. Лынькоў.
5. Які характарызуецца пашырэннем металургіі жалеза і вырабам жалезных рэчаў. Жалезны век.
6. перан. Моцны, дужы. Міцька ад нечаканасці.. расчапіў свае жалезныя пальцы. Шамякін. // Суровы, цяжкі. На захадзе ў дыме чырвоным Бой жалезным голасам роў. Панчанка.
7. перан. Неадступны, цвёрды, стойкі. Жалезны характар. Жалезная воля. Жалезная дысцыпліна. // Паслядоўны, правільны, стройны. Жалезная логіка.
•••
Жалезнае дрэва гл. дрэва.
Жалезны боб гл. боб.
Жалезны ход гл. ход.
З’есці пуд жалезнага бобу гл. з’есці.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вальцава́ць, ‑цую, ‑цуеш, ‑цуе; незак., што.
Пракатваць, плюшчыць, малоць і пад. паміж вальцамі. Вальцаваць ліставое жалеза. Вальцаваць пшаніцу.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вы́плавіць, ‑плаўлю, ‑плавіш, ‑плавіць; зак., што.
Расплавіўшы, вылучыць, атрымаць што‑н. Выплавіць жалеза з руды. Выплавіць тону чыгуну.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пазара́нак, ‑нку, м.
Абл. Пачатак світання, досвітак. Мне падуладны жалеза і ток — Я прымушу стаць ноч пазаранкам. Гурло.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)