тыра́н, ‑а, м.

1. Аднаасобны правіцель у Старажытнай Грэцыі, Рыме і гарадах-рэспубліках Італіі 13–16 стст., які захапіў уладу сілай.

2. Правіцель, улада якога заснавана на дэспатызме і гвалце. Капайце яму, далакопы, Каб у яе халодны жвір Упаў павек тыран Еўропы, Крывавы прывід і вампір! Колас. Наступіла вясна для народа, які перанёс цяжкае рабства турэцкіх заваёўнікаў і жорсткасць фашысцкіх тыранаў. «Беларусь». // Прыгнятальнік. Зашумеў лес разгуканы, Нівы задрыжалі. Задрыжалі і тыраны, Што бяду стваралі. Купала. Аддайце мне волю, тыраны, а не — дык вазьму яе сам. Таўлай.

3. перан. Жорсткі, дэспатычны чалавек, які здзекуецца з каго‑н., прычыняе мукі каму‑н. [Клава] гарэла нянавісцю да свайго айчыма Сёмкі Фартушніка — скнары і хатняга тырана, які ператварыў жыццё яе маці ў пакуту, які за грошы прадаваў нават уласную жонку. Кудраўцаў.

[Грэч. tyrannos.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

дада́ць сов.

1. (дать недостающее) дода́ть;

аста́тнія гро́шы дада́м за́ўтра — остальны́е де́ньги дода́м за́втра;

2. мат. приба́вить;

да трох д. чаты́ры — к трём приба́вить четы́ре;

3. (сказать или написать в дополнение к чему-л.) доба́вить, приба́вить;

да ска́занага не́чага д. — к ска́занному не́чего доба́вить (приба́вить);

4. (присоединить) приложи́ть;

да зая́вы трэ́ба д. характары́стыку — к заявле́нию ну́жно приложи́ть характери́стику

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

дзець сов., разг. дева́ть, деть; (затерять — ещё) задева́ть, подева́ть;

дзе ты дзеў маю́ кні́гу? — куда́ ты дева́л (дел, задева́л, подева́л) мою́ кни́гу?;

◊ няма́ куды́ дз. гро́шы — не́куда деть (дева́ть) де́ньги;

не ве́даць, куды́ во́чы дз. — не знать, куда́ глаза́ деть;

гэ́тага ніку́ды не дзе́неш — э́того никуда́ не де́нешь;

не ве́даць, куды́ ру́кі дз. — не знать, куда́ ру́ки деть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

тры (род. трох) три;

павялі́чыць у т. разы́ — увели́чить в три ра́за;

◊ да трох не гавары́ — шу́тки пло́хи;

гнуць (гну́цца) у т. пагі́белі — гнуть (гну́ться) в три поги́бели;

т. чвэ́рці да сме́рці — дыша́ть на ла́дан;

уваткну́ць свае́ т. гро́шы — су́нуть свой нос;

заблудзі́ць у трох со́снах (хво́ях) — заблуди́ться в трёх со́снах;

злупі́ць т. шку́ры — содра́ть три шку́ры

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

ме́дный в разн. знач. ме́дны, разг. медзяны́;

ме́дная про́волока ме́дны дрот;

ме́дная руда́ ме́дная руда́;

ме́дный купоро́с хим. ме́дны купарва́с;

ме́дный век археол. ме́дны век;

ме́дный заво́д ме́дны заво́д;

ме́дные де́ньги медзякі́, ме́дныя гро́шы;

ме́дный го́лос ме́дны го́лас;

ме́дный ствол сосны́ ме́дны ствол сасны́;

◊

ме́дного гроша́ не сто́ит ме́днага гро́ша не варт (ва́рта);

ме́дный лоб ме́дны лоб.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

кро́ўны

1. (пра сваяцтва) гл крэўны;

2. (вельмі блізкі) náhestehend; ínnig;

3. (пра жывёл) (réin)rássig, Rásse-, Vóllblut-;

кро́ўн конь Rássepferd n -es, -e, Vóllblut n -(e)s, Vóllblüter m -s, -;

4. (надзённы):

кро́ўны інтарэ́с vitáles [vi-] [úr¦eigenstes] Interésse;

кро́ўны во́раг Tódfeind m -es, -e;

кро́ўная кры́ўда tödliche Beléidigung;

кро́ўная по́мста Blútrache f -;

кро́ўныя гро́шы разм sáuer verdíentes Geld;

кро́ўная по́вязь die Bánde des Blútes

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

шкадава́ць

1. (адчуваць жаль, спагаду) bedáuern vt; bemítleiden vt, Mítleid háben (каго-н mit D);

2. (берагчы, ашчаджаць) schónen vt, spáren vt;

шкадава́ць гро́шы Geld spáren;

шкадава́ць здаро́ўе die Gesúndheit schónen;

не шкадава́ць сіл [пра́цы] kéine Mühe schéuen;

3. (скнарнічаць, не даваць) géizen vi, knáusern vi;

4. (смуткаваць, бедаваць) bedáuern vt, beréuen vt, beklágen vt;

шкадава́ць аб тым, што … bedáuern, dass …

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

свабо́дна прысл, свабо́дны

1. frei; úngehindert, úngezwungen, úngebunden (занадта вольны);

свабо́дная прафе́сія fréier Berúf;

лю́дзі свабо́дных прафе́сій Fréischaffende (sub) pl;

свабо́дны про́даж fréier Verkáuf;

2. (незаняты) frei; únbeschäftigt;

у нядзе́лю я свабо́дны am Sónntag hábe [bin] ich frei;

3. (якім можна распараджацца) frei, ǘberschüssig, verfügbar;

свабо́дны час fréie Zeit, Fréizeit f -;

свабо́дныя гро́шы flüssiges Geld;

4. (пра касцюм) lóse; breit, weit (шырокі)

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

any

[ˈeni]

1.

adj.

1)

а) які́-хаця́, хоць-які́, які́-не́будзь, які́-ко́лечы; абы́-які́; хто-ко́лечы

Give me any book — Дай мне хоць-яку́ю кні́гу

б) (у пыта́ньні) які́? або́ не тлума́чыцца

Do any spots show? — Ці віда́ць які́я пля́мы?

Have you any money? — Ці ў цябе́ ёсьць гро́шы? Ці ма́еш гро́шы?

2) ко́жны, уся́кі

at any cost — за ўся́кую цану́

Any child knows that — Ко́жнае дзіця́ гэ́та ве́дае

2.

pron.

ніхто́, нішто́

Take the cake; I don’t want any — Вазьмі́ піро́г; я зусі́м не хачу́

3.

adv.

крыху́, хаця́ крыху, ані́ крыху́, зусі́м не

is he any better? — Ці яму́ хаця́ крыху́ ле́пей?

He had hardly any money — Ён ама́ль ня меў гро́шай

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)

Купі́ць ’набыць за грошы’ (ТСБМ, Бяльк., ТС, Сл. паўн.-зах.). Укр. купити, рус. купить, ст.-слав. коупити, балг. купя, серб.-харв. ку́пити, славен. kúpiti, польск. kupić, чэш. koupiti, славац. kúpiť, в.-луж. kupić, н.-луж. kupiś ’тс’. Прасл. kupiti лічыцца запазычаннем з гоц. kaupon ’таргаваць, гандляваць’, а германскія словы — з лац. caupo ’крамар’ (Бернекер, 647; Траўтман, 123; Кіпарскі, 204). Аднак існуе іншая магчымасць вытлумачыць паходжанне славянскіх лексем. Лац. caupo ў сваю чаргу разглядаецца як запазычанне з невядомай мовы. Яго можна звязаць са ст.-грэч. κάπηλος ’крамар’, калі прыняць для апошняга κάπηλος (< *κϜαπηλος): caupo‑ *ku̯op‑: *kou̯p‑. Сюды ж можна аднесці і тах. kappi ’серабро’ (< *kou̯p‑): ст.-грэч. καπηλεία ’гандаль’ ∼ тах. kappi ’серабро’. І.‑е. ku̯op тады разглядаецца як назва адзінкі натуральнага абмену. Параўн. прасл. kopa (гл. капа) (ст.-польск. і ст.-чэш. kopa ’грашовая адзінка’). Калі гэта так, мы можам рэканструяваць *ku̯op‑/*kou̯p‑ і аднесці сюды прасл. kupiti. Германскія словы можна разглядаць як славянізмы (далейшую аргументацыю гл. у Мартынава, Лекс. взаим., 161–166).

Ку́піць ’гарэць без полымя, дымець’ (Мартынаў, Зб. Крапіве, 210), якое суадносіцца з ко́паць (< *ku̯op‑) як аблаўтны варыянт *koup‑. Гл. купець і капцець.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)