ГУБАРЭ́ВІЧ Кастусь

(Канстанцін Лявонавіч; 5.1.1907, в. Радучы Чавускага р-на Магілёўскай вобл. — 3.7.1987),

бел. драматург. Засл. дз. маст. Беларусі (1966). Скончыў Магілёўскі педтэхнікум (1927), Дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1932). Настаўнічаў, працаваў у газ. «Палеская праўда», на кінафабрыцы Белдзяржкіно і Бел. радыё, з 1949 — у газ. «Літаратура і мастацтва», на кінастудыі «Беларусьфільм», у 1966—74 у Мін-ве культуры Беларусі. У 1926 дэбютаваў вершамі і апавяданнямі. Першая кніга — зб. апавяданняў «Гайда туды і жывыя шрубы» (1930). Разам з І.Дорскім напісаў драму «Цэнтральны ход» (паст. 1948) і лірычную камедыю «Алазанская даліна» (паст. 1949). Аўтар гісторыка-рэв. і ваенна-патрыят. п’ес «Цытадэль славы» (паст. 1949, пад назвай «Брэсцкая крэпасць» 1953), «Простая дзяўчына» (паст. 1953), «На крутым павароце» (паст. 1956), «Галоўная стаўка» (паст. 1957), «Далёкая песня» (паст. 1962), «А куды ж нам падзецца» (паст. 1963), «Салодкі месяц» (паст. 1970), «Брэсцкі мір» (паст. 1969), «Партызанская зона» (паст. 1976), «Даруй мне» (паст. 1980) і інш., у якіх вастрыня і драматызм канфліктаў, дынамічнасць сюжэтаў, дакументальнасць грамадсказначных фактаў. Выступаў як кінадраматург: сцэнарыі фільмаў «Баям насустрач» (1932, з Я.Гезіным і К.Мінецам), «Дзяўчынка шукае бацьку» (1958, з Я.Рысам), «Анюціна дарога» (1968), «Паланэз Агінскага» (1971), «Неадкрытыя астравы» (1973). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1968. Дзярж. прэмія Беларусі 1972.

Тв.:

П’есы. Мн., 1969;

Анютина дорога: Киноповести. Мн., 1980;

Драмы і камедыі. Мн., 1981.

Літ.:

Сабалеўскі А. Беларуская савецкая драма. Мн., 1972. Кн. 2. С. 86—118;

Усікаў Я. Грамадзянскае сумленне мастака. Мн., 1976. С. 186—192;

Гаробчанка Т. Час вымяраецца здабыткамі // Полымя. 1976. № 12;

Колос Г. Его писательская ясность // Неман. 1987. № 5.

І.У.Саламевіч.

т. 5, с. 516

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

лы́жка ж. ло́жка;

◊ праз гадзі́ну па ча́йнай лы́жцы — че́рез час по ча́йной ло́жке;

гато́ў у лы́жцы вады́ ўтапі́ць — погов. гото́в в ло́жке воды́ утопи́ть;

л. дзёгцю ў бо́чцы мёду — погов. ло́жка дёгтя в бо́чке мёда;

вялі́кая л. рот дзярэ́ — посл. больша́я ло́жка рот дерёт;

дарага́я л. к абе́ду — посл. дорога́ ло́жка к обе́ду

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

гла́дкі в разн. знач. гла́дкий; (о поверхности земли, почвы — ещё) ро́вный; (откормленный — ещё) упи́танный; по́лный, жи́рный, ту́чный;

г. ка́мень — гла́дкий ка́мень;

г. лоб — гла́дкий лоб;

~кая сцяна́ — гла́дкая (ро́вная) стена́;

~кая прычо́ска — гла́дкая причёска;

г. стыль — гла́дкий слог;

~кія шчо́кі — гла́дкие щёки;

г. пан — по́лный (жи́рный, ту́чный) господи́н;

г. конь — упи́танная ло́шадь;

◊ ~кай даро́гі — ска́тертью доро́га

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

працягну́цца сов.

1. протяну́ться: простере́ться;

да яго́ ~ну́ліся ру́кі — к нему́ протяну́лись (простёрлись) ру́ки;

2. протяну́ться;

даро́га ~ну́лася на со́тні кіламе́траў — доро́га протяну́лась на со́тни киломе́тров;

3. продли́ться, продо́лжиться, протяну́ться;

дакла́д ~ну́ўся дзве гадзі́ны — докла́д продли́лся (продо́лжился, протяну́лся) два часа́;

4. (пройти медленно) протащи́ться, проплести́сь;

5. проде́ться;

ні́тка лёгка ~ну́лася ў іго́лку — ни́тка легко́ проде́лась в иго́лку

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

бі́ты

1. в разн. знач. би́тый; (наказанный поркой — ещё) се́ченный, по́ротый; (в картах — ещё) покры́тый;

2. (о дороге) обка́танный, ука́танный, то́рный; гла́дкий;

○ ~тае по́ле — шахм. би́тое по́ле;

б. шлях — пряма́я доро́га;

◊ ка́рта бі́та — ка́рта би́та;

б. воўк — тра́вленый (ста́рый) волк;

за аднаго́ ~тага двух нябі́тых даю́ць — посл. за одного́ би́того двух неби́тых даю́т;

~таму не спі́цца — погов. би́тому не спи́тся

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

уклони́ться сов.

1. (отстраниться) ухілі́цца, адхілі́цца; (отвернуться) адхіну́цца;

уклони́ться от уда́ра ухілі́цца (адхілі́цца, адхіну́цца) ад уда́ру;

2. (отойти в сторону) адхілі́цца, ухілі́цца, збо́чыць;

доро́га уклони́лась впра́во даро́га адхілі́лася (збо́чыла, ухілі́лася) упра́ва;

3. (отвлечься) адхілі́цца; (отступить) адступі́ць, адысці́;

ора́тор уклони́лся от те́мы ара́тар адхілі́ўся (адступі́ў, адышо́ў) ад тэ́мы;

4. перен. (избежать) уні́кнуць (чаго), ухілі́цца;

уклони́ться от знако́мства ухілі́цца ад знаёмства (уні́кнуць знаёмства).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ГЕАГРА́ФІЯ ГІСТАРЫ́ЧНАЯ,

галіна ведаў, якая вывучае геаграфію гіст. мінулага асобных краін або тэрыторый. Мае непасрэдныя сувязі з гісторыяй, археалогіяй, тапанімікай, з’яўляецца навук. базай картаграфіі гістарычнай. У фізічнай геаграфіі вывучае прыродныя ўмовы, іх змены і ўплыў на гіст. працэс; у эканамічнай — асваенне чалавекам розных тэрыторый, станаўленне і развіццё гаспадаркі, гандлю, шляхоў зносін; у палітычнай — фарміраванне тэрыторыі дзяржаў, адм.-тэр. падзелу, месцазнаходжанне стараж. населеных пунктаў, месцы гіст. падзей, маршруты ваен. паходаў і інш.; у раздзеле насельніцтва — міграцыі, размяшчэнне народаў, колькасны і нац. склад.

Метад спалучэння геаграфіі з гісторыяй вядомы з далёкай старажытнасці (Герадот, Страбон, Пталамей), пазней — у араб. географаў і гісторыкаў, у стараж. летапісах і хроніках Усх. Еўропы. У Расіі геаграфія гістарычная звязана з імем В. М.Тацішчава. У 19 — пач. 20 ст. ў гэтай галіне працавалі М.П.Барсаў, Я.Я.Замыслоўскі, М.К.Любаўскі (для гісторыі Беларусі) і інш. Пра бел. землі ў сярэдневякоўі пісалі С.Старавольскі і М.Цойлер, у эпоху асветніцтва — Т.Вага і А.Бюшынг. Спец. працы з сістэматызаваным падыходам да пытанняў геаграфіі гістарычнай ВКЛ і Рэчы Паспалітай стваралі ў 19 ст. М.Балінскі, Я.Тышкевіч, І.Лялевель, З.Глогер. Гэты перыяд завяршыў фундаментальны шматтомны «Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краін» (1880—90). У СССР гал. кірункі паліт. геаграфіі распрацоўваў В.К.Яцунскі. Яго ідэі развівалі Л.Р.Бяскроўны, Л.А.Гольдэнберг, Ф.А.Шыбанаў, І.П.Шастольскі, В.С.Жэкулін. Асобныя моманты геаграфіі гістарычнай Беларусі раскрыты ў працах Я.Ф.Карскага, У.І.Пічэты, У.М.Ігнатоўскага і інш. Бел. вучоныя распрацоўваюць таксама пытанні этнічнай гісторыі насельніцтва Беларусі, гіст.-геагр. метады даследавання ў археалогіі і тапаніміцы (В.В.Сядоў, В.А.Жучкевіч). Курс геаграфіі гістарычнай выкладаюць на гіст. факультэтах ун-таў і пед. ін-таў; пры аддзеле спец. гіст. навук Ін-та гісторыі АН Беларусі ў 1992 створана група па геаграфіі гістарычнай і картаграфіі.

Літ.:

Яцунский В.К. Историческая география: История ее возникновения и развития в XIV—XVIII вв. М., 1955;

Жучкевич В.А. Дорога и водные пути Белоруссии: Ист.-геогр. очерки. Мн., 1977;

Ермаловіч М.І. Па слядах аднаго міфа. 2 выд. Мн., 1991;

Пилипенко М.Ф. Возникновение Белоруссии: Новая концепция. Мн., 1991.

Л.Р.Казлоў.

т. 5, с. 113

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

перасячы́ сов.

1. в разн. знач. пересе́чь;

п. ву́ліцу — пересе́чь у́лицу;

рака́ ~се́кла го́рад — река́ пересекла́ го́род;

п. лі́нію друго́й лі́ніяй — пересе́чь ли́нию друго́й ли́нией;

чыгу́нка ~чэ́ на́шу во́бласць — желе́зная доро́га пересечёт на́шу о́бласть;

атра́д ~се́к шлях непрыя́целю — отря́д пересёк путь неприя́телю;

2. (надвое) переруби́ть;

п. жэ́рдку — переруби́ть жердь;

3. (во множестве) переруби́ть; изруби́ть;

за дзень ~се́клі ўсе дро́вы — за день переруби́ли все дрова́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

про́пасть ж.

1. (обрыв, бездна) про́рва, -вы ж., бе́здань, -ні ж., бяздо́нне, -ння ср., прадо́нне, -ння ср.;

доро́га над про́пастью даро́га над про́рвай (бе́зданню, бяздо́ннем, прадо́ннем);

2. перен. (глубокое расхождение) про́рва, -вы ж.;

3. (множество) разг. про́цьма, -мы ж.; бе́зліч, -чы ж.;

у меня́ про́пасть дел у мяне́ про́цьма (бе́зліч) спраў;

◊

про́пасти на тебя́ нет бран. пагі́белі на цябе́ няма́;

тьфу, про́пасть! цьфу, згінь ты!

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

дарагі́

1. дорого́й; драгоце́нный; дорогосто́ящий; бесце́нный;

2. перен. дорого́й, драгоце́нный;

д. час — дорого́е (драгоце́нное) вре́мя;

3. (близкий) дорого́й;

д. друг — дорого́й друг;

4. (в обращении) дорого́й;

~гі́я тава́рышы — дороги́е това́рищи;

5. в знач. сущ. (в обращении) дорого́й; прия́тель;

◊ з ~го́й душо́й — всей душо́й; с ра́достью; раду́шно; от всей души́;

~го́й цано́й — дорого́й цено́й;

малы́ залатні́к, ды д. — посл. мал золотни́к, да до́рог;

~га́я лы́жка к абе́ду — посл. дорога́ ло́жка к обе́ду

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)