во́ка, ‑а; мн. во́чы, Р вачэ́й, Д вача́м Т вача́мі і вачы́ма, М аб вача́х; н.
1. Орган зроку. Анатомія вока. Заплюшчыць вочы. Хворыя вочы. // Позірк; погляд. Адвесці вочы. Сустрэцца вачамі. ▪ Тым часам дзядзька ненарокам Глядзеў на човен добрым вокам. Колас.
2. Здольнасць бачыць; зрок. Зоркія вочы. Слабыя вочы. Пільнае вока.
3. толькі адз. Здольнасць бачыць, набытая ў працэсе жыццёвага вопыту. Бывалае вока. Звыклае вока. Гаспадарчае вока. Вернае вока.
•••
Абвесці вачамі гл. абвесці.
Адбіраць вочы гл. адбіраць.
Адвесці вочы гл. адвесці.
Адкрыць вочы каму гл. адкрыць.
Адным вокам (глянуць, паглядзець, зірнуць і пад.) — мімалётна глянуць, убачыць каго‑, што‑н.
Аж вочы на лоб вылазяць (лезуць); вочы на лоб палезлі — вочы шырока адкрыліся, вытарашчыліся (ад здзіўлення, страху, пры падняцці цяжару).
Аж іскры з вачэй пасыпаліся гл. іскра.
Акінуць вокам (вачыма) гл. акінуць.
Бегчы за вачыма гл. бегчы.
Берагчы як (зрэнку) вока гл. берагчы.
Благія вочы — тое, што і ліхія вочы.
Валовыя вочы — вялікія, лупатыя, невыразныя вочы.
Вачэй не адарваць гл. адарваць.
Вачэй не звесці гл. звесці.
Вачэй не зводзіць гл. зводзіць.
Вачэй не паказваць гл. паказваць.
Вока (зуб) гарыць на што — пра моцнае жаданне мець, атрымаць што‑н. Шмат у каго гарэла вока на гэтае пыльнае месца, але не было за што зачапіцца, каб зняць чалавека і паставіць другога. Сабаленка.
Вока на вока; з вока на вока — без сведак, сам-насам.
Вока не запарушыць каму гл. запарушыць.
Вока не мець гл. мець.
Вока ў вока, вочы ў вочы — блізка адзін да другога.
Вокам не згледзець гл. згледзець.
Вокам не маргнуць гл. маргнуць.
Вон з вачэй — прэч.
Вочы адкрыліся ў каго — пра таго, хто зразумеў сутнасць чаго‑н., убачыў тое, чаго нейкі час не заўважаў.
Вочы б мае не бачылі — аб чым‑н. непрыемным, чаго не хочацца бачыць.
Вочы выбіраць гл. выбіраць.
Вочы драць гл. драць.
Вочы загарэліся (гараць) — пра таго, каму вельмі моцна нечага захацелася.
Вочы замазваць гл. замазваць.
Вочы на мокрым месцы — пра таго, хто часта плача.
Вочы на патыліцы — пра таго, хто патрэбнага не бачыць.
Вочы павылазілі — пра таго, хто не бачыць, не заўважае чаго‑н.
Вочы прагледзець гл. прагледзець.
Вочы прадраць гл. прадраць.
Вочы працерці гл. працерці.
Вочы разбягаюцца гл. разбягацца.
Выесці вочы гл. выесці.
Выкінуць на вока гл. выкінуць.
Вылупіць вочы (бельмы) гл. вылупіць.
Выплакаць (усе) вочы гл. выплакаць.
Вырасці на вачах гл. вырасці.
Вырасці ў чыіх‑н. вачах гл. вырасці.
Глядзець вачамі каго або чыімі гл. глядзець.
Глядзець другімі вачамі на каго-што гл. глядзець.
Глядзець нядобрым (косым) вокам гл. глядзець.
Глядзець прама ў вочы гл. глядзець.
Глядзець праўдзе ў вочы гл. глядзець.
Глядзець смерці ў вочы гл. глядзець.
Дваіцца ў вачах гл. дваіцца.
Дзе вочы падзець гл. падзець.
Для адводу вачэй гл. адвод.
Добрыя вочы — у забабонах — магічная сіла зроку, здольная прыносіць толькі дабро.
Есці вачамі гл. есці.
Жадзён на вока гл. жадзён.
З адкрытымі вачамі (рабіць што, ісці) — смела, адчуваючы сябе правым.
З завязанымі вачамі — неабачліва, не раздумваючы.
З п’яных вачэй — у стане ап’янення.
За вочы (абгаварыць, абазваць, назваць і пад.) — завочна, не ў прысутнасці. І называлі ўсе яго і за вочы і ў вочы — Міхаіл Іванавіч. Крапіва.
Забегалі вочы (вочкі) — пра сквапнага, зайздроснага чалавека або пра таго, хто гаворыць няпраўду.
Закаціць вочы гл. закаціць.
Закрыць вочы каму гл. закрыць.
Закрыць вочы на што гл. закрыць.
Заліць вочы гл. заліць.
Засціць вочы гл. засціць.
Затуманіць вочы гл. затуманіць.
Звесці вочы гл. звесці.
Змераць вокам (вачамі) гл. змераць.
Знікнуць з вачэй гл. знікнуць.
(Зрабіць) вялікія вочы — вельмі здзівіцца.
Каб мае вочы не бачылі — прагнаць каго‑н. або не жадаць бачыць што‑н.
Казеліць вочы гл. казеліць.
Калоць (у) вочы каму гл. калоць.
Кідацца ў вочы гл. кідацца.
Краем вока гл. край.
Куды вочы глядзяць — абы-куды, без пэўнай мэты.
Куды ні кінь вокам гл. кінуць.
Лашчыць вока гл. лашчыць.
Лезці сляпіцаю (асою) у вочы гл. лезці.
Лезці ў вочы гл. лезці.
Ліхія (благія) вочы — у забабонах — магічная сіла зроку, здольная прыносіць няшчасце.
Лыпаць вачамі гл. лыпаць.
Мазоліць (намазоліць) вочы гл. мазоліць.
Матылі ў вачах гл. матыль.
Мець (не мець) вока на каго гл. мець.
Мець на воку каго-што гл. мець.
Мець пільнае вока гл. мець.
Мець свае вочы і вушы гл. мець.
Муляць вочы каму гл. муляць.
Набіць вока гл. набіць.
На вачах чыіх ці каго — а) на віду, у прысутнасці каго‑н.; б) увачавідкі. [Трахім Пятровіч:] — Вясна на вачах сушыць поле. Краўчанка.
На вока (вызначыць, прыкінуць і пад.) — прыблізна.
На воку (вачах) — пад наглядам, на відавоку.
На вочы лезці гл. лезці.
На вочы не напускаць каго гл. напускаць.
На вочы не пападацца (не паказвацца) — не сустракацца сам-насам, не быць на віду.
На свае (ўласныя) вочы бачыць гл. бачыць.
На свежае вока — вокам пабочнай асобы.
Не акінуць вокам гл. акінуць.
Не ведаць (не знаць), куды (дзе) вочы дзець (надзець) гл. ведаць.
Не верыць сваім вачам гл. верыць.
Не глядзець ні вока ні бока гл. глядзець.
Не спускаць вока (вачэй) з каго-чаго гл. спускаць.
Не ў воку — у няміласці. Ганька.. злуецца на таго, хто ў маткі не ў воку. Васілевіч.
Не ўзняць вачэй гл. узняць.
Некуды вачэй дзець гл. дзець.
Ні на вочы — не цярпець, не хацець бачыць каго‑, чаго‑н.
Няма вока за кім гл. няма.
Няма дзе вачэй схаваць (ад сораму) гл. схаваць.
Па вачах бачыць гл. бачыць.
Падняць вочы гл. падняць.
Паказацца на вочы гл. паказацца.
Паказаць вочы гл. паказаць.
Папасціся (трапіць) на вочы (вока) каму гл. папасціся.
Папова вока — пра зайздроснага чалавека.
Паставіць вочы на каго гл. паставіць.
Перавесці вочы гл. перавесці.
Песціць вочы гл. песціць.
Пляваць у вочы гл. пляваць.
Прабегчы вачамі гл. прабегчы.
Правесці вокам (вачамі) гл. правесці.
Прадраць вочы гл. прадраць.
Пранізаць вачамі гл. пранізаць.
Прапасці з вачэй гл. прапасці.
Праўда вочы коле гл. праўда.
Праўду-матку ў вочы рэзаць гл. рэзаць.
Працерці вочы гл. працерці.
Прыкінуць вокам гл. прыкінуць.
Пусціць дым (туман) у вочы гл. пусціць.
Рабіць вялікія вочы гл. рабіць.
Гадаваць вока гл. радаваць.
Раса вочы выесць гл. раса.
Раскрыць вочы каму гл. раскрыць.
Свежае вока — чалавек (звычайна супрацоўнік рэдакцыі газеты), які чытае паласу з мэтай выяўлення ў яе матэрыялах моўных недакладнасцей і якому матэрыялы гэтага нумару газеты незнаёмы.
Свяціць вачыма гл. свяціць.
Соль табе ў вочы гл. соль.
Спаць адным вокам гл. спаць.
Стаяць на вачах гл. стаяць.
Стаяць (паўстаць) перад вачамі (у вачах) гл. стаяць.
Страляць вачамі гл. страляць.
Стрыгчы вачамі гл. стрыгчы.
Сысці з вачэй гл. сысці.
Сячы ў вочы гл. сячы.
Таропіць вочы гл. таропіць.
Тыкаць (тыцкаць) у вочы гл. тыкаць.
У вачах пацямнела гл. пацямнець.
У вачах чыіх — у думках, уяўленні каго‑н.
У вочы не бачыць гл. бачыць.
У вочы сказаць (казаць) гл. сказаць.
У сабакі вачэй пазычыць (пазычыўшы) гл. пазычыць.
Узяць на вока гл. узяць.
Упасці (укінуцца) у вока — запомніцца, спадабацца.
Упіцца вачамі гл. упіцца.
Ускінуць вочы гл. ускінуць.
Уставіць вочы гл. уставіць.
Хаваць вочы гл. хаваць.
Хоць ты ў вочы плюнь гл. плюнуць.
Цешыць (пацяшаць) вока гл. цешыць.
(Цёмна) хоць вока выкалі — вельмі цёмна, нічога не відно.
Чортава вока — вельмі глыбокае, бяздоннае месца на балоце.
Чытаць у вачах гл. чытаць.
Чэзнуць на вачах гл. чэзнуць.
Шукаць вачамі гл. шукаць.
(Як) бяльмо на воку гл. бяльмо.
Як вока схопіць — як толькі можна ўбачыць, як толькі далёка бачыць вока.
Як вокам ахапіць (акінуць, згледзець, скінуць) гл. ахапіць.
Як вокам маргнуць гл. маргнуць.