есці, ем, ясі, есць; ядзім, ясце, ядуць; пр. еў, ела; заг. еш; незак., каго-што.
1. і без дап. Прымаць ежу, перажоўваючы яе і глытаючы. Есці булку з маслам. Хацець есці. ▪ Не сказаць, каб вялікія ласункі былі з чэрствага хлеба, але еў яго Міколка з вялікай ахвотай. Лынькоў. // Ужываць у якасці ежы, для ежы. Не есці мяснога. ▪ Горкая рэдзька, ды ядуць, дрэнна замужам, ды ідуць. Прыказка. // Харчавацца. Прывезлі мяса дамоў. Дома пасалілі, — аж дванаццаць кадушак насалілі! Цэлы год тое мяса з гаспадаром елі. Якімовіч.
2. толькі ў інф. (у спалучэнні з дзеясл.). Ежа, харч. Варыць есці. ▪ Нясе жонка [аратаму] есці Цэлы спарышок. Купала.
3. Кусаць, грызці (пра насякомых, грызуноў). Моль есць футра. ▪ Ядуць вас мухі з камарамі. З нар.
4. Раз’ядаць, разбураць хімічна. Іржа на вышках есць парог. Купала. // Раздражняць, раз’ядаць (пра дым). Бела-сіні, надта горкі Лезе ў вочы, есць да слёз, Душыць горла дым махоркі, Самагон зрывае нос. Крапіва. Пыл есць вочы і горла забівае. Ермаловіч.
5. перан. Разм. Не даваць спакою, мучыць; грызці (пра сумленне, боль і пад.). Магло здавацца, што .. [Стафанковіча] есць з сярэдзіны нейкі боль. Чорны. Згрызае, есць яго нуда. Адзін ён тут у волкім змроку. Колас.
6. перан. Разм. Даймаць каго‑н. сваркамі, папрокамі, назаляць, не даваць спакою. Адразу пачаў гаварыць Апанас Сегень пра адвечную вясковую песню: за кавалак гнілой вяроўкі ўвесь век ядуць адно аднаго. Чорны.
•••
Дарэмна хлеб есці — гультаяваць, не прыносіць ніякай карысці.
Есці вачамі — пільна ўглядацца, не адводзячы позірку; упівацца вачамі.
Есці не просіць гл. прасіць.
Есці просяць гл. прасіць.
Есці чужы хлеб — жыць за чый‑н. кошт, знаходзіцца на чыім‑н. утрыманні.
Есць чарвяк каго гл. чарвяк.
Еш не хачу — усякай яды ўволю, з лішкам.
Мала кашы еў (з’еў) — яшчэ малады, нявопытны, каб брацца за сур’ёзную справу.
Пасаліўшы, есці можна — пра што‑н. пасрэднае, цярпімае.
Поедам есці — бесперастанку мучыць папрокамі.
Хлеб есці з чаго — мець карысць, даход з якога‑н. занятку.
Хоць воўк траву еш гл. воўк.