быць, цяпер. няма, акрамя 3 ас. адз. л. ёсць; пр. быў, была, было; былі; буд. буду, будзеш, будзе; заг. будзь; незак.
I. У самастойнай функцыі:
1. Жыць, існаваць, быць у наяўнасці. Вось так жыў-быў ды сплыў чалавек. «ЛіМ». [Ліда] заплакала — ціха, наўзрыд... — Ой, Андрэй мой, .. каб ты сёння быў, каб ты бачыў!.. Брыль. Дзе тут [у тайзе] будуць тыгры ці мядзведзі! Зайца — і таго, брат, пашукай. А. Вольскі. // Мець месца; бытаваць. [Зося:] — Я яму [бацьку] сказала, што не трэба думаць шмат пра тое, што было і што больш не вернецца ніколі. Чорны.
2. Утрымлівацца на працягу нейкага часу. Сёння свеціць сонца. І гэта вельмі добра! А то вось хутка зноў будзе восень — холад, дажджы... Брыль.
3. Прысутнічаць, знаходзіцца. Здавалася б, у гэтай хаце, Збуцвелай, згорбленай, старой, Павінен дзед быць на палацях, Мудрэц з сялянскаю душой. Колас. [Баляслаў:] — Чаму вы [Нахлябіч] думалі, што я дзе далёка? Дзе ж я магу быць? Чорны.
4. Рабіцца, здарацца. Маруся любіла шмат і весела смяяцца. Так было дома і ў школе, так было пасля і на працы. Брыль. Было гэта з Ладымерам Стальмаховічам зімою. Чорны. // Узнікаць, з’яўляцца на свет.
5. Прыходзіць, прыязджаць, прыбываць куды‑н.; наведваць каго‑н. [Зося:] — Бывай здарова, Галенка. Будзь у нас улетку... Чорны. [Жлукта:] Калі Антон Макаравіч без мяне прыйдзе, скажы, што я праз паўгадзіны буду. Крапіва.
6. 3 ас. адз. будзе. Ужываецца ў значэнні цяперашняга часу: ёсць, маецца (пры ўмоўным азначэнні колькасці). Яму ўжо будзе гадоў сорак. Да лесу будзе метраў трыста.
II. У функцыі дапаможнага дзеяслова ўжываецца:
1. У значэнні звязкі паміж дзейнікам і іменным выказнікам (у цяперашнім часе апускаецца, але часам ужываецца ў кніжнай мове ў 3 ас. адз.). [Кабета] была яшчэ зусім маладая, але на твары яе ляжаў адбітак перажытага. Чорны. Дык служыце ж людзям, Родныя бары: Мы былі і будзем Тут гаспадары. Колас. // З формай творнага склону назоўнікаў. [Рыта:] — Я яго [Буйскага] тры гады ведаю, яшчэ калі ён студэнтам быў. Шамякін.
2. Для ўтварэння складаных форм залежнага стану. Станкі былі шчыльна адгароджаны адзін ад аднаго габляванымі дошкамі. Паслядовіч.
3. Для ўтварэння формы будучага часу абвеснага ладу з неазначальнай формай дзеяслова незакончанага трывання. [Крушынскі:] — Вы мне, таварыш Кавалькевіч, толькі прыемнасць зробіце, калі са мною пра гаспадарку гаварыць будзеце. Бядуля.
4. Для ўтварэння формы будучага складанага часу. Піянер, ты будзь гатоў Падтрымаць сваіх сяброў! Колас.
5. У форме будучага часу ў значэнні звязкі цяперашняга часу. — Хто вы будзеце? — спыталіся яе [кабету]. Чорны.
6. У саставе складанага прошлага часу. [Мікуць] некалькі гадзін прасядзеў у канторы, куды пайшоў быў Костусь ад сталярскай работы. Чорны.
•••
Будзь (бывай) здароў — развітальнае пажаданне аставацца здаровым.
Будзь ласкавы — калі ласка.
Было ды сплыло — пра тое, што было, ды не вернецца.
Было ні было — гаворыцца перад тым, як адважыцца на які‑н. рызыкоўны крок.
Быць на варце — ахоўваць, абараняць што‑н.
Быць на віду — звяртаць на сябе ўвагу сваім удзелам, прысутнасцю.
Быць на вышыні — быць на ўзроўні патрабаванняў.
Быць на кароткай назе з кім — быць у добрых, сяброўскіх адносінах з кім‑н.
Быць на розных берагах — тое, што і апынуцца на розных берагах (гл. апынуцца).
Быць на роўнай назе з кім — як роўны з роўным.
Быць на сваім беразе — цвёрда прытрымлівацца сваіх перакананняў.
Быць на сёмым (дзесятым) небе — перажываць, адчуваць вялікую радасць.
Быць над абцасам у каго — знаходзіцца ў поўнай залежнасці ад каго‑н.
Быць пад мухаю — быць п’янаватым.
Быць парушынай у воку — перашкаджаць каму‑н. сваёй прысутнасцю, наяўнасцю.
Быць (стаяць) у баку ад чаго — не мець ніякага дачынення да чаго‑н., не ўдзельнічаць у чым‑н.
Быць у выйгрышы — а) выйграць у якой‑н. азартнай гульні; б) мець карысць, выгадаць для сябе што‑н.
Быць у долі — аб удзеле ў якой‑н. справе, прадпрыемстве.
Быць у дружбе з кім — дружыць з кім‑н.
Быць у крыўдзе на каго — крыўдзіцца на каго‑н.
Быць у ласцы ў каго — мець чыю‑н. спагаду, падтрымку.
Каб і духу твайго (яго, яе, вашага, іх) не было дзе — патрабаванне неадкладна выйсці каму‑н. адкуль‑н.
Каб нагі тваёй (яго, яе, вашай, іх) не было дзе — пра катэгарычнае нежаданне бачыць каго‑н. дзе‑н.
Каб непанадна было каму — каб не ўзнікла жадання і далей так рабіць.
Каб табе (яму, ёй, вам, ім) пуста было — ужываецца для выказу лёгкай незадаволенасці чыімі‑н. дзеяннямі.
Мае быць гл. мець.
Макавага зярнятка (макавай расінкі) у роце не было — нічога не еў, не піў.
Нагі маёй не будзе дзе — ужываецца для выказу крыўды на каго‑н., нежадання бываць дзе‑н.
Нагі тваёй (яго, яе, вашай, іх) не будзе дзе — аб нежаданні бачыць каго‑н. дзе‑н.
Не было клопату (бяды) — пра нечаканую і непрыемную справу, вестку і пад.
Не можа быць! гл. магчы.
Не можа быць (і) гаворкі гл. магчы.
Не ў гнеў (крыўду) хай будзе сказана — не трэба злавацца за сказанае.
Так і быць — згода, няхай будзе так.
Што будзе, тое будзе — аддацца на волю лёсу.
Як бы там (што б там) ні было — нягледзячы ні на што, пры любых умовах.
Як мае быць гл. мець.