рука́, -і́, ДМ руцэ́, мн. ру́кі і (з ліч. 2, 3, 4) рукі́, рук, ж.
1. Верхняя канечнасць чалавека ад пляча да кончыкаў пальцаў, а таксама ад запясця да кончыкаў пальцаў. Правая р. Доўгія рукі. Выпасці з рук. Паціснуць руку каму-н. (у знак прывітання або ўдзячнасці). Павітацца за руку (пра поціск рукі). Рукі не падаваць каму-н. (у знак пагарды не абменьвацца рукапацісканнем). Весці за руку (трымаючы за руку). Узяцца (пабрацца) за рукі. Пад рукі весці (падтрымліваючы з двух бакоў пад сагнутыя локці). Пад руку ісці з кім-н. (апіраючыся на чыю-н. сагнутую ў локці руку). На рукі ўзяць каго-н. (пасадзіць да сябе на калені ці, падняўшы, прытуліць да сябе; звычайна пра дзіця). На руках трымаць каго-н. (перан.: узяўшы на рукі). На руках насіць каго-н. (таксама перан.: надта песціць, балаваць; разм.). Рукі апусціліся ў каго-н. (таксама перан.: прапала жаданне рабіць што-н., быць актыўным). У рукі аддаць каму-н. (самому, асабіста). На руку надзець. Не па руцэ рукавіцы (вялікія або малыя). Залатыя рукі ў каго-н. (перан.: умелыя; разм.). Рукам волі не давай (не біся, прымі рукі; разм.). З рук выпусціць (таксама перан.: упусціць што-н., не выкарыстаць што-н. выгаднае; разм.). Рукі грэць на чым-н. (таксама перан.: нажывацца несумленным спосабам; разм., неадабр.). Рукі прэч ад каго-, чаго-н.!(таксама перан.: патрабаванне не ўмешвацца ў чые-н. справы). Р. не задрыжыць у каго-н. (таксама перан.: хопіць рашучасці зрабіць што-н. дрэннае). За руку схапіць каго-н. (таксама перан.: злавіць на месцы злачынства; разм.). Цвёрдая р. ў каго-н. (перан.: упэўнены ў сабе, строгі). У руках у каго-н. (таксама перан.:
1) маецца, ёсць. Доказ у руках у следчага;
2) у поўным падначаленні, залежнасці. Уся група ў яе ў руках;
3) злоўлены. Злачынец у руках у міліцыі). У руках або ў сваіх руках трымаць, мець што-н. (таксама перан.: трымаць у сваёй уладзе, валодаючы чым-н.). У руках трымаць каго-н. (таксама перан.: у строгасці; разм.). Руку прылажыць (таксама перан.: паставіць свой подпіс; уст.). У рукі або ў свае рукі захапіць, узяць што-н. (таксама перан.: узяць сабе або пад свой кантроль, сваё кіраўніцтва). У рукі ўзяць каго-н. (таксама перан.: зрабіць больш дысцыплінаваным, прымусіць падпарадкавацца; разм.). У нашых (маіх, яго) руках (таксама перан.: у нашых магчымасцях, наша права; разм.). Усё валіцца з рук (перан.: за што ні вазьміся, нічога не атрымліваецца, ні на што няма сіл; разм.). У добрыя, дрэнныя, чужыя рукі аддаць, трапіць або ў добрых, дрэнных, чужых руках быць, знаходзіцца (перан.: да добрых, дрэнных, чужых людзей або ў добрых, дрэнных, чужых людзей; разм.). У адны рукі прадаць, адпусціць (перан.: аднаму чалавеку; разм.). У рукі само (сам) ідзе (перан.: аказваецца лёгкадаступным, дасягальным; разм.). У чатыры рукі іграць (іграць на раялі ўдваіх). Голымі рукамі не возьмеш каго-н. (перан.: пра таго, хто хітры, выкрутлівы; разм.). З рук у рукі перадаць каго-, што-н. (перан.: непасрэдна перадаць каму-н.). 3 рукі ў рукі пераходзіць (перан.: пераходзіць у валоданне то да аднаго, то да другога папераменна). Пад гарачую руку трапіць (у сярдзітую хвіліну, калі хто-н. раздражнёны, раззлаваны; разм.). Пад руку папасці, трапіць (перан.:
1) выпадкова трапіцца. Пад руку трапіла цікавая кніжка;
2) тое, што і пад гарачую руку трапіць; разм.). Пад рукой (таксама перан.: у непасрэднай блізкасці, так, што зручна карыстацца; разм.). Пад руку гаварыць каму-н. (перан.: гаварыць, перашкаджаючы таму, хто заняты справай; разм.). Па руках біць або ўдарыць (таксама перан.: заключыць здзелку, дамовіцца; разм.). Па руках даць каму-н. (таксама перан.: даць каму-н. пострах; разм.). На руках памерці чыіх-н. або ў каго-н. (перан.: у прысутнасці таго, хто быў побач, блізка). Падаць, працягнуць руку дапамогі (перан.: дапамагчы; высок.). Падняць руку на каго-н. (перан.: намерыцца ўдарыць або забіць каго-н.). Рукамі і нагамі адбівацца, адпіхвацца (таксама перан.: катэгарычна адмаўляцца; разм.). З рукамі і нагамі (перан.:
1) ахвотна, з прыемнасцю; разм. З рукамі і нагамі возьмуць такога працаўніка;
2) увесь, цалкам. Выдаць сябе з рукамі і нагамі; разм.). Рука ў руку ісці (узяўшыся за рукі; таксама перан.: дзейнічаць сумесна, дружна). Рукой не дастаць каго-н. (таксама перан.: пра таго, хто дасягнуў высокага становішча, а таксама пра таго, хто далёка; разм.). Руку налажыць, накласці на што-н. (перан.: завалодаць чым-н.; разм., неадабр.). Р. не падымаецца ў каго на каго-, што-н. (перан.: не хапае смеласці, рашучасці зрабіць што-н.; разм.). Рукі развязаць каму-н. (таксама перан.: даць магчымасць свабодна дзейнічаць; разм.). Рукі атрэсці (перан.: катэгарычна адмовіцца ад каго-, чаго-н.; разм.). Рукі свярбяць у каго-н. (таксама перан.:
1) на каго, хочацца пабіцца; разм.;
2) на што і з інф., хочацца заняцца якой-н. справай; разм. Рукі свярбяць на працу або працаваць). Прайсці праз чые-н. рукі (перан.: быць прадметам чыёй-н. дзейнасці, уздзеяння, увагі). Р. руку мые (прыказка пра тых, хто пакрывае дрэнныя ўчынкі адзін аднаго). Чыстымі рукамі рабіць што-н. (таксама перан.: не крывячы душой, з чыстым сумленнем).
2. перан. Манера пісьма, почырк. Увесь тэкст напісаны адной рукой.
3. перан. Старана, бок, напрамак (разм.). Па правай руцэ цягнуўся лес (справа).
4. перан. Пра чалавека, які можа пасадзейнічаць, аказаць пратэкцыю (разм.). Свая р. дзе-н. у каго-н. Моцная р.
◊
Ад рукі напісаць — ручкай, карандашом, пяром, у адрозненне ад машынапіснага, друкаванага тэксту.
Воля рук (кніжн.) — свабода дзеянняў.
Да рук прыбраць каго-што —
1) прысвоіць або завалодаць, захапіць (разм., неадабр.). Прыбраць да рук чые-н. рэчы;
2) поўнасцю падпарадкаваць сабе каго-н. (разм.).
З другіх (трэціх) рук (даведацца, атрымаць звесткі) — не непасрэдна ад каго-н.
З першых рук (даведацца, атрымаць звесткі) — з першакрыніцы, непасрэдна ад каго-н.
З рук вон (разм.) — вельмі дрэнна, нікуды не варта.
З рук збыць каго-што (разм.) — пазбавіцца ад каго-, чаго-н.
З рук сысці (разм.) — застацца беспакараным. Правіннасць сышла з рук. 3 чужых рук глядзець (разм., неадабр.) — быць у залежнасці ад іншых.
На руках —
1) быць, мецца ў наяўнасці. Даведка на руках;
2) у каго, на чыім-н. утрыманні, пад апекай каго-н. У мяне на руках вялікая сям ’я.
На рукі выдаць што каму — уручыць.
На руку каму што (разм.) — выгадна каму-н., супадае з чыімі-н. інтарэсамі.
На руку нячысты (разм.) — схільны да крадзяжу, махлярства.
На ўсе рукі майстар (разм.) — усё ўмее рабіць.
Не з рукі (разм.) —
1) каму, пра нязручнае становішча рукі ў момант якога-н. занятку. Пісаць лежачы — не з рукі;
2) не варта, не падыходзіць.
Не пакладаючы рук (разм.) — старанна, не перастаючы.
Па руках пайсці (хадзіць) (разм.) — пераходзіць ад аднаго да другога.
Прасіць чыёй рукі — зрабіць каму-н. прапанову выйсці замуж за сябе.
Рукі не дайшлі (не даходзяць) да чаго (разм.) — не паспявае хто-н. зрабіць што-н. з-за вялікай колькасці іншых спраў. Рукі не даходзяць навесці парадак у кладоўцы.
Рукой падаць (разм.) — вельмі блізка. Да лесу рукой падаць.
Руку (і сэрца) прапанаваць каму (уст.) — тое, што і прасіць чыёй-н. рукі.
Сон у руку (разм.) — пра сон, які спраўдзіўся.
Трымаць руку чыю (уст. і разм.) — быць чыім-н. прыхільнікам; падтрымліваць каго-н. у чым-н.
Узяць сябе ў рукі — прымусіць сябе супакоіцца.
Як рукой зняло што (разм.) — поўнасцю прайшло (звычайна пра боль).
|| памянш. ру́чка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж. (да 1 знач.). За ручку вадзіць каго-н. (таксама перан.: залішне апекаваць, пазбаўляць магчымасці дзейнічаць самастойна; неадабр.).
◊
Да ручкі дайсці (дабіцца) (разм.) — да галечы ці да зусім бязвыхаднага становішча.
|| памянш. ру́чачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж. (да 1 знач.).
|| павел. ручы́шча, -ы, мн. -ы, -аў, ж. (да 1 знач.).
|| прым. ручны́, -а́я, -о́е (да 1 знач.).