раз...¹ (раза..., рас...), дзеяслоўная прыстаўка.
Абазначае:
1) дзяленне на часткі, размеркаванне па частках, па месцах, па паверхні і пад., напр.: разрэзаць, разарваць, раскідаць, размазаць;
2) узмацненне, напружанне ў праяўленні дзеяння, напр.: раскарміць, расхваліць;
3) у спалучэнні з -цца: пачатак працяглага, інтэнсіўнага дзеяння, напр.: разбурчацца, растанцавацца, разбалецца;
4) у спалучэнні з -цца: напрамак руху многіх у розныя бакі, напр.: раз’ехацца, разляцецца, рассыпацца;
5) спыненне дзеяння, стану, напр.: размарозіцца, разлюбіць;
6) адваротнае дзеянне, напр.: размініраваць, раскруціць.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Бля́ты від кузава воза; частка яго’ (Маслен.). Бясспрэчна запазычанне з польск. blat ’дошка і г. д.’ (вельмі многа значэнняў), а гэта з ням. Blatt (таксама шмат значэнняў, Варш. сл., 1, 163). Укр. блят (часткі розных прылад). Польскае пасрэдніцтва прымае Шалудзька, Нім., 22, супраць чаго Рудніцкі, 153 (прама з ням.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Павілі́ца ’павітуха (пустазелле)’ (Касп., Бяльк., Шатал., Мат. Гом.). Рус. смал., вят. повилица, курс., арл. повилика. Рэгулярны дэрыват ад дзеепрыметніка павількпавіць. Адносна суфіксацыі параўн. Мяркулава, Очерки, 107 і наст., дзе яна вызначае суф.‑ица ў назвах гэтых раслін як характэрны для паўн. часткі ўсходнеслав. тэрыторый. Гл. яшчэ Фасмер, 3, 181.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Памор’е ’старая назва паўночных рускіх зямель на берагах Белага мора, Анежскага возера і рэк, якія ў іх упадаюць; старая назва паўночнай часткі Польшчы, якая прымыкае да Балтыйскага мора’ (ТСБМ). З рус. помо́рье < море; параўн. таксама польск. pomorze, чэш. pomoří (Фасмер, 3, 323). Сюды ж памор, паморка ’жыхар(ка) памор’я’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пу́зца ’лытка’ (круп., Сл. ПЗБ), мн. л. пу́зцы (круп., Нар. сл.), пу́зачка, пу́зічка ’тс’ (в.-дзв., полац., ЛА, 3; Сл. ПЗБ), пу́зачка ’кончык пальца’ (в.-дзв., Шатал.). Ад пу́за, параўн. пузуваты ’выпуклы’ (міёр., Жыв. НС), параўн. рус. икра ’лытка’, балг. прасе, прасец ’тс’ і іншыя вобразныя назвы часткі цела.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ро́дніца ’архегоний’ (Байк. і Некр.) — беларускі навуковы тэрмін для жаночага ограна размнажэння ў мохавідных, папарацевідных і голанасенных раслін — архегонія. За аснову была ўзята калька з другой часткі слова: ст.-грэч. γονή ’нараджэнне; роды; паходжанне’, ’плод, патомства; род’, ’тое, што нараджае’. Узорам утварэння пры гэтым было польск. rodnia ’архегоній’, ’пакаленне’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
змярцве́ць, ‑ею, ‑ееш, ‑ее; зак.
1. Страціць адчувальнасць, стаць мёртвым (пра клеткі, тканкі, часткі цела); здранцвець. [Міхась (устаючы):] А сапраўды, у мяне ўжо змярцвела адна нага. Козел.
2. перан. Стаць нерухомым пад уплывам чаго‑н.; анямець. Змярцвець ад страху. Змярцвець ад нечаканасці. // Апусцець, заціхнуць. І палёў змярцвелі гоні, Снег, бы посцілка, ляжыць. Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
навуча́льны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да вучобы, навучання. Ад своечасовага забеспячэння вучняў падручнікамі.. ў многім залежыць арганізацыя і поспех навучальнай работы ў школе. «Звязда». // Прызначаны для абучэння, навучання. Вышэйшая навучальная ўстанова.
2. Які кіруе вучэбным працэсам. Загадчык навучальнай часткі.
•••
Закрытая навучальная ўстанова гл. установа.
Навучальны год гл. год.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прама́заць, ‑мажу, ‑мажаш, ‑мажа; зак., што.
1. Старанна змазаць, намазаць. Прамазаць усе часткі машыны.
2. і без дап. Мазаць некаторы час.
3. Разм. Прамахнуцца, не трапіць у цэль (страляючы, гуляючы ў якія‑н. гульні і пад.). Коршак спакойна праплыў над сядзібай. Усе правялі яго вачамі. Яраш пашкадаваў: — Прамазаў Віктар. Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
разбале́цца, ‑ліцца; зак.
Разм. Пачаць моцна балець (пра органы, часткі цела). Ад напружаных думак, ад бяссонніцы ў .. [маёра] разбалелася галава. Шамякін. Ад таго, што.. [Віця] пабыў у цяпле, параненае плячо разбалелася яшчэ мацней. Корзун. Зайшлося сэрца несціханым болем, І раны разбалеліся ізноў, Што мацеркі дамоў ужо ніколі Сваіх не дачакаюцца сыноў. Грахоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)