запа́л I, -лу м. запа́л, задо́р, задо́рность ж., рве́ние ср., воодушевле́ние ср.;
працава́ць з ~лам — рабо́тать с запа́лом (с задо́ром, с рве́нием, с воодушевле́нием)
запа́л II м., воен. запа́л, запа́льник
запа́л III м., тех. запа́л м.; затра́вка ж.
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
дво́е, дваі́х, дваі́м, дваі́мі, ліч. зб.
Два.
Ужыв.:
а) з назоўнікамі мужчынскага або агульнага роду, якія абазначаюць асобу.
Засталося д. сірот;
б) з асабовымі займеннікамі ў мн. л.
Нас было д.;
в) з назоўнікамі, якія абазначаюць маладых істот.
Бегае д. парасят.
Д. дзяцей;
г) з множналікавымі назоўнікамі.
Д. саней.
Д. нажніц.
Д. акуляраў.
Д. штаноў.
Д. сутак;
д) з некаторымі назоўнікамі, якія абазначаюць парныя прадметы.
Д. ботаў.
Д. рукавіц.
Абуць д. панчох;
е) без назоўнікаў, калі абазначае асоб мужчынскага і жаночага полу.
Сядзелі д.: хлопец і дзяўчына.
◊
На сваіх дваіх (разм., жарт.) — пехатой.
За дваіх (працаваць, есці і пад.) — так, як могуць двое.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
жы́ла, -ы, мн. -ы, жыл, ж.
1. Назва крывяносных сасудаў.
2. Тое, што сухажылле (разм.).
Сінія жылы на руках.
3. Трэшчына ў зямной кары, запоўненая горнай пародай, а таксама сама горная парода ў такой трэшчыне.
Залатаносная ж.
4. Багністае месца з падземнай крыніцай (разм.).
5. Асобны провад кабелю.
Провад з трох жыл.
◊
Выцягваць жылы з каго (разм.) — мучыць якімі-н. даручэннямі, празмернымі патрабаваннямі.
Залатая жыла — вельмі багатая крыніца даходу.
Ірваць жылы (разм.) — вельмі цяжка працаваць.
Напінаць жылы (разм.) — напружвацца з усіх сіл.
На ўсе жылы, з усіх жыл (разм.) — на поўную сілу.
|| прым. жы́льны, -ая, -ае (да 1—3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
зме́на, -ы, мн. -ы, змен, ж.
1. гл. змяніцца, змяніць.
2. Прамежак часу, пасля заканчэння якога група людзей (якія працуюць, вучацца і пад.) зменьваецца другой такой групай.
Вячэрняя з.
Працаваць у тры змены.
3. Група людзей, што працуе, вучыцца і пад. ў гэты прамежак.
Прыступіла да працы начная з.
4. Той (тыя), хто прыходзіць на змену каму-, чаму-н.
Рыхтаваць сабе змену.
Маладая з.
5. Камплект абутку, адзення, якія час ад часу мяняюцца.
Дзве змены бялізны.
◊
На змену каму-чаму — услед за кім-, чым-н.; замяніць сабой каго-, што-н.
|| прым. зме́нны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
спі́на, -ы, мн. -ы, спін, ж.
Частка тулава ад шыі да крыжа.
Выпрастаць спіну.
◊
Гнуць спіну —
1) многа і цяжка працаваць на каго-н.;
2) перад кім пакланяцца, угоднічаць.
За спінай вялікі вопыт работы — у мінулым.
На ўласнай спіне зведаць што-н. — на сваім вопыце.
Не разгінаючы спіны — без адпачынку, старанна рабіць што-н.
Павярнуцца спінай да каго-, чаго-н. — выказаць абыякавасць, знявагу, перастаць звяртаць увагу на каго-, што-н.
Рабіць што-н. за спінай у каго-н. — без ведама каго-н.
|| памянш. спі́нка, -і, ДМ -нцы, мн. -і, -нак, ж.
|| прым. спінны́, -а́я, -о́е.
Спінныя пазванкі.
С. мозг (у пазваночніку).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
◎ Лашта́й ’гультай’ (жлоб., Нар. словатв.). Укр. харк., дненрапятр. лаштабей ’тс’ (лаянка на дзяцей). Генетычна роднаснае да серб.-харв. lästan ’той, хто не хоча працаваць’, ла‑ стовати ’гультаяваць, жыць прывольна’. Да last ’гультай, лядашчы’. Паводле RHSJ (5, 908), ‑а‑ ў гэтым слове стаіць замест старога ‑ь‑. У такім выпадку цяжка растлумачыць вакалізм усх.-слав. лексем. Прыняўшы ж версію пра запазычанне ва ўкраінскую мову (а адтуль — у бел. гаворкі) з серб.-харв. last (?), можна меркаваць аб самастойным словаўтварэнні пры дапамозе суф. ‑ай (як гультай, рус. слюнтяй, завсегдатай).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
карпе́ць, ‑ею, ‑ееш, ‑ее; незак.
1. над чым і без дап. Разм. Доўга, цярпліва займацца чым‑н., працаваць над чым‑н. Карпець пад падручнікамі. □ Таварышы толькі і бачылі Івана Іванавіча, як той карпеў над паперамі дзень і ноч, гадамі. Карпюк. Збегліся дзяўчаты, што карпелі за суседнімі сталамі. Аношкін.
2. Жыць дзе‑н. у пакутах, цяжкасцях. — Другія, глядзі, на ўласныя хаткі з садамі ўзбіліся... А ты век тут карпей ды гібей у гэтым дзіравым вагоне. Лынькоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
займа́цца 1, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; незак.
1. Незак. да заняцца 1.
2. Весці работу, працаваць (пра школу, настаўнікаў і пад.). Школа займаюцца ў дзве змены. □ Пакуль што.. [Лабановіч] больш гуляе з дзецьмі, чым вучыць іх, — няхай прыбываюць да школы, асвойваюцца з вучнёўствам, паволі ўцягваюцца ў сваё новае жыццё. І ён займаецца толькі да абеду. Колас. // Вучыцца. Аляксей з сябрамі займаўся ў групе токараў. Даніленка.
3. Зал. да займаць.
займа́цца 2, ‑аецца.
Незак. да заняцца 2.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
глу́хнуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; пр. тлух, ‑ла; незак.
1. Траціць здольнасць чуць, станавіцца глухім. Глухнуць ад выбухаў.
2. Заціхаць, станавіцца нячутным (пра гукі). Гулкі стрэл коціцца па Прыпяці і глухне ў прыбярэжных травах і чаротах. Колас. // Пераставаць дзейнічаць, працаваць (пра механізмы). Матор глухне.
3. Зарастаць, дзічэць. Пасевы глухнуць ад пустазелля.
4. перан. Паступова слабець або знікаць. З цягам часу пачуцці глухнуць. // Прыціхаць, канчацца. Бой глухне. □ За тыдзень добрае пагоды Праходзіць, глухне касавіца. Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Жу́хаць 1 ’рэзка кідаць’ (Юрч., Нар. вытв. сл.). Рус. перм. жу́хнуть ’моцна ўдарыць’, укр. жухну́ти ’моцна кінуць’ (Жэлях.), чэш. žuchati ’выдаваць глухі гук’, славац. žuchnút ’упасці, бухнуць’. Махэк₂ (731) тлумачыць як утварэнне з ‑s‑ дляабазначэння інтэнсіва ад гукапераймальнага žu‑ (гл. жук). Пераход ад гуку да штуршка не выключаны, хаця і не вельмі пэўны. Параўн. яшчэ жах (у знач. ’удар’), шугаць.
*Жуха́ць 2, жуха́ты ’мыць, праць, церці’ (Клім.). Рус. бранск. жу́хаться ’цяжка і многа працаваць’. Відаць, адлюстроўвае корань *geu‑ са знач. ’згінаць’ (Покарны, 1, 393–398). ‑х‑ мае экспрэсіўны характар. Няясна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)