гістары́чнасць, ‑і, ж.

1. Уласцівасць гістарычнага (у 1 знач.). Гістарычнасць мастацкага твора.

2. Гістарычны падыход да з’яў; гістарызм (у 1 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

распаўсю́дзіцца, 1 і 2 ас. не ўжыв., -дзіцца; зак.

1. Ахапіць сабой большае кола з’яў, асоб або прадметаў, большую тэрыторыю; пашырыцца.

Новыя тэхналогіі хутка распаўсюджваюцца ў розных сферах вытворчасці.

2. Стаць вядомым многім.

Чуткі распаўсюдзіліся па горадзе.

|| незак. распаўсю́джвацца, -аецца.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

абстра́кцыя, -і, ж.

1. Мысленнае адцягненне, адасабленне ад тых ці іншых бакоў, уласцівасцей або сувязей прадметаў і з’яў для выдзялення асноўных, істотных іх прыкмет, агульных уласцівасцей.

Пры дапамозе абстракцыі ўзніклі ўсе лагічныя паняцці.

2. Адцягненае паняцце, тэарэтычнае абагульненне вопыту.

Навуковая а.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

катэго́рыя, ‑і, ж.

1. Асноўнае філасофскае паняцце, якое адлюстроўвае найбольш агульныя ўласцівасці і сувязі прадметаў і законы развіцця з’яў аб’ектыўнай рэальнасці. Катэгорыя часу. Катэгорыя неабходнасці. Катэгорыя формы і зместу.

2. У навуковай тэрміналогіі — родавае паняцце, якое абазначае разрад з’яў, прадметаў або найбольш агульную іх прымету. Граматычныя катэгорыі. Катэгорыя роду. Гістарычныя катэгорыі.

3. Група аднародных прадметаў, з’яў або асоб, якая выдзяляецца па якіх‑н. прыметах. Калектывізацыя робіць людзей і шчырымі прыяцелямі і зацятымі ворагамі, падзяляючы іх на розныя катэгорыі. Колас. Пашкоджанні, нанесеныя Бандарчуку, адносіліся да катэгорыі лёгкіх. Капусцін.

[Ад грэч. katēgoria — выказванне, суджэнне.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

упира́ть несов.

1. упіра́ць;

упира́ть ру́ку в бок упіра́ць ру́ку ў бок;

2. перен. (глаза, взор), разг. упіра́ць; утаро́пліваць;

3. перен. (настоятельно указывать, подчёркивать значение), разг. падкрэ́сліваць; рабі́ць упо́р, упіра́ць;

упира́ть на схо́дство явле́ний падкрэ́сліваць падабе́нства з’яў; рабі́ць упо́р (упіра́ць) на падабе́нства з’яў;

4. (красть) прост. пе́рці;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

субстра́т, ‑у, М ‑раце, м.

1. Тое, што ляжыць у аснове якіх‑н. утварэнняў, з’яўляецца асновай чаго‑н. Мінеральны субстрат глебы. // Пажыўнае асяроддзе, дзе развіваюцца якія‑н. арганізмы.

2. У філасофіі — агульная адзіная аснова якіх‑н. з’яў. Матэрыяльны субстрат псіхічных з’яў.

3. У мовазнаўстве — элементы мовы папярэдняга насельніцтва дадзенай тэрыторыі, якія захаваліся ў мове прышэльцаў.

[Ад лац. substratum — подсцілка.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

анімі́зм, ‑у, м.

Адухаўленне першабытным чалавекам прадметаў, сіл і з’яў прыроды; ненавуковае ўяўленне пра існаванне духа, душы і пад. ў кожнай рэчы.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ко́мплекс, ‑у, м.

Сукупнасць прадметаў, з’яў, дзеянняў, уласцівасцей, якія складаюць адно цэлае. Комплекс збудаванняў. Мемарыяльны комплекс. Комплекс гімнастычных практыкаванняў. Комплекс прыродных умоў.

[Ад лац. complexus — сувязь, ахоп.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ко́мплексны, ‑ая, ‑ае.

Які ахоплівае цэлую групу прадметаў, з’яў, працэсаў, з’яўляецца комплексам чаго‑н. Комплексная механізацыя. Комплексная вытворчасць.

•••

Комплексная брыгада гл. брыгада.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сінхраніза́цыя, ‑і, ж.

Прывядзенне да сінхранізму дзвюх або некалькіх з’яў ці працэсаў, якія перыядычна змяняюцца. Сінхранізацыя гуку і адлюстравання ў гукавым кіно.

[Ад грэч. synchronos — адначасовы.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)