PROVERBIA ET DICTA
ШАСЦІМОЎНЫ СЛОЎНІК ПРЫКАЗАК, ПРЫМАВАК I КРЫЛАТЫХ СЛОЎ

Пад рэдакцыяй H. A. Ганчаровай

МІНСК: «УНІВЕРСІТЭЦКАЕ», 1993

Аўтары:
Н. А. Ганчарова, І. М. Шчарбакова, Л. Г. Калядка, А. У. Коршук, Г. І. Шаранда

Рэцэнзент доктар філалагічных навук, прафесар С. У. Сямчынскі

ЗАЛАТЫЯ РОССЫПЫ МУДРАСЦІ

Напраўду, людская мудрасць – катэгорыя універсальная. А мудрасць і дасціпнасць, сканцэнтраваныя ў кароткіх, ёмістых выразах – прыказках, прымаўках, афарызмах, – маюць шанец на жыццё вечнае ды непаўторнае. Бо святло ісціны не пагасне датуль, пакуль наканавана будзе існаваць чалавечаму роду.

Ужываючы ў штодзённай гаворцы такія выразы, як белая варона, воляй-няволяй, гадаваць змяю на сваіх грудзях, душа ў пятках, залатая сярэдзіна, рука руку мые, яблык разладу і шмат якія іншыя, сённяшні беларус часцяком нават і не падазрае, з якой глыбіні вякоў яны прыйшлі ў яго родную мову. Не падазрае ён нярэдка і пра тое, што іх першакрыніцаю з’яўляецца старажытная лацінская мова.

Народныя прыказкі, прымаўкі былі адным з найбагацейшых жанраў старажытнарымскага фальклору. 3 цягам часу да іх дадаваліся афарызмы славутых філосафаў і аратараў, перакладчыкаў біблійных тэкстаў на лацінскую мову, еўрапейскіх мысліцеляў і пісьменнікаў Сярэднявечча і Адраджэння, што тварылі на мове старажытных рымлян. Іх творчасць у сваю чаргу адметным чынам паўплывала на фарміраванне светапогляду тых, хто стаяў каля вытокаў фарміравання беларускага нацыянальнага духу, – Францішка Скарыны, Міколы Гусоўскага, Сымона Буднага, Льва Сапегі... У лацінскіх прыказках, прымаўках, афарызмах надта выразна адлюстравалася унікальная з’ява: яны зрабіліся своеасаблівымі формуламі найважнейшых катэгорый мыслення розных, а найперш, безумоўна, еўрапейскіх народаў. І цяпер, калі нехта – беларус або немец, рускі або паляк, англічанін або француз – хоча пераканаць у нечым свайго суразмоўцу, вельмі дарэчы і да месца аказваецца яго ўменне «закругліць», лагічна скончыць сваю думку трапнай лацінскай (ці то аналагічнай уласнай на- роднай) прымаўкай, прыказкай, ужыць «моцны» афарызм.

Перад чытачом кніга шмат у чым незвычайная. Найбольш трапныя і найбольш ужывальныя лацінскія крылатыя выразы падаюцца тут з разнастайнымі адпаведнікамі не толькі на беларускай, але і на чатырох іншых мовах – рускай, французскай, англійскай, нямецкай. Акрамя таго, усе прыказкі, прымаўкі, афарызмы падзелены на дваццаць шэсць тэматычных груп – каб зрабіць лягчэйшым карыстанне гэтым багатым матэрыялам на практыцы. Дзеля гэтай жа мэты падрыхтаваны адпаведныя паказальнікі.

Сённяшні век росквіту дакладных навук, кібернетыкі, электронікі змушае чалавека да пэўнай універсалізацыі, іерагліфізацыі паняццяў, якімі аперыруе яго мысленне. І гэта, у пэўным сэнсе, добра, бо спрыяе ўзбагачэнню яго мовы, пашырэнню яго тэзаўруса. Але гэтыя ўзбагачэнне і пашырэнне не могуць ісці толькі ў такім накірунку. Паралельна кожны з нас павінен звяртацца да думак, да светаўспрымання нашых продкаў. Нам усім варта быць не толькі людзьмі канца дваццатага стагоддзя, але трошкі – і людзьмі антычнасці, Адраджэння, ды і іншых папярэдніх эпох. І вось гэтая невялікая кніжка як бы заклікае нас чэрпаць прыгаршчамі залатыя россыпы старадаўняй чалавечай мудрасці. Ну, а спецыялістам – выкладчыкам, вучоным-філолагам, перакладчыкам – яна, спадзяюся, паслужыць карысным дапаможнікам і даведнікам у даследаваннях па тыпалогіі розных моў і практычнай перакладчыцкай працы.

Лявон Баршчэўскі,
кандыдат філалагічных навук

АД АЎТАРАЎ

У айчыннай фразеалогіі дадзенае слоўнікавае выданне падрыхтавана ўпершыню і ў той час, калі ў сярэдняй і вышэйшай школе набывае пашырэнне і часткова ўжо пачала рэалізоўвацца на практыцы ідэя класічнай адукацыі. Слоўнік уключае каля 690 лацінскіх прыказак і прымавак, крылатых слоў, якія пададзены па тэматычнаму прынцыпу (унутры кожнай рубрыкі ў алфавітным парадку). Кожная лацінская фразеалагічная адзінка суправаджаецца літаральным (дакладным) перакладам на беларускую і рускую мовы. Да лацінскіх адзінак прыведзены беларускія адпаведнікі, а таксама рускія, французскія, англійскія, нямецкія. У дачыненні да прыказак, прымавак, крылатых слоў тэрмін «адпаведнік» трэба лічыць у значнай ступені ўмоўным, таму што паняцце, якое кладзецца ў аснову фразеалагічнай адзінкі, у кожнай з моў, як правіла, знаходзіць адметныя, толькі ёй уласцівыя семантычны змест і лексіка-граматычны склад.

Пры выбары адпаведнікаў да лацінскіх фразеалагічных адзінак аўтары імкнуліся данесці да чытача вобраз, пакладзены ў аснову прыказкі, прымаўкі ў кожнай з моў. У сувязі з гэтым усе заходнемоўныя прыказкі і прымаўкі таксама суправаджаюцца літаральным перакладам; у якасці мовы-пасрэдніцы традыцыйна выступае руская. Неабходна адзначыць, што ў працэсе перакладу і пошуку адпаведнікаў нярэдка ўзнікалі пэўныя цяжкасці. Так, аднолькавыя найменні ў розных мовах часта адрозніваюцца сэнсавымі і стылістычнымі адценнямі. Акрамя таго, вобразы, якія ляжаць у аснове большасці прыказак, прымавак, у той ці іншай ступені разыходзяцца ў розных мовах. Сустракаюцца выпадкі, калі для лацінскага выразу іншамоўнага аналага адшукаць не ўдалося. У той жа час у шэрагу выпадкаў лацінскім фразеалагічным адзінкам адпавядае даслоўны пераклад у іншых мовах (т. зв. калькаванне).

Слоўнік забяспечаны паказальнікам лацінскіх і беларускіх фразеалагічных адзінак, што робіць зручным карыстанне кнігай.

Выданне падрыхтавана вучонымі Беларускага дзяржаўнага універсітэта: лацінска-рускамоўная частка – прафесарам кафедры раманскіх і класічных моў Н. А. Ганчаровай, беларускамоўная – дацэнтам кафедры беларускай мовы І. М. Шчарбаковай, англійская – дацэнтам кафедры англійскай мовы А. У. Коршук, а таксама дацэнтамі кафедры замежных моў Мінскага медыцынскага інстытута: франкамоўная – Л. Г. Калядка, нямецкамоўная – Г. І. Шаранда.

Кніга стваралася аўтарамі як папулярнае практычнае выданне, і таму, спадзяёмся, яна зацікавіць шырокае кола чытачоў.