Verbum
анлайнавы слоўнікМікалай Кур'янка
НЯМЕЦКА-БЕЛАРУСКІ СЛОЎНІК
DEUTSCH-BELARUSSISCHES WÖRTERBUCH
Больш за 50000 словаў
Мінск: Выдавец Зміцер Колас, 2006
Рэдакцыйная калегія:
Кур'янка М.І. (галоўны рэдактар), Кур'янка Я.І., Рудакоўскі В.В., Шэллер Ю.У., Марцінеўскі У.І., Баршчэўскі Л.П. Рымашэўскі Ф.І., Матрунёнак А.П.
Прадмова
Слоўнік утрымлівае больш за 50 тысяч нямецкіх словаў, словазлучэнняў, фразеалагічных выразаў і іх адпаведнікаў на беларускай мове. Ён мае выразную функцыянальную накіраванасць – дапамагчы карыстальніку перакласці на беларускую мову нямецкія тэксты размоўнага і грамадска-палітычнага жанраў (газетныя артыкулы, навукова-папулярную, мастацкую літаратуру і г.д.). Таму ён будзе карысны як тым, хто вывучае нямецкую мову, так і тым, хто паводле характару сваёй дзейнасці мае дачыненне да нямецкай мовы. У слоўніку ўтрымліваецца, з улікам практычных мэтаў, лінгвістычная інфармацыя аб словах нямецкай мовы: аб склонавых канчатках і формах множнага ліку назоўнікаў, аб ужыванні дапаможных дзеясловаў haben i sein пры ўтварэнні складаных формаў часу нямецкіх дзеясловаў. Іншая лінгвістычная інфармацыя змешчаная ў дадатку да слоўніка.
Пры складанні рэестра словаў былі ўлічаныя заўвагі і пажаданні рэцэнзентаў на некаторыя раней выдадзеныя нямецка-рускія і іншыя двухмоўныя слоўнікі. Так укладальнікі імкнуліся пазбегнуць многіх састарэлых і рэдка ўжывальных словаў, і наадварот, уключылі многія новыя словы, напр.: Abschussrampe, Comeback, Copyright, Devisenbetrag і інш. У слоўнік уключаныя таксама складаныя і вытворныя словы, якія не заўсёды лёгка перакладаюцца на беларускую мову: Tischgesellschaft – кампанія за абедзенным сталом;
многія інтэрнацыянальныя словы, вымаўленне, правапіс і граматычнае афармленне якіх звязаныя ў нямецкай мове з пэўнымі цяжкасцямі, напрыклад: Impórt – імпарт (параўнай націск), Regime – рэжым (параўнай напісанне і вымаўленне), Regisseur – рэжысёр (параўнай напісанне, вымаўленне і тып скланення) і інш.
Пры перакладзе нямецкіх словаў і фразеалагічных выразаў укладальнікі імкнуліся знайсці ім найбольш дакладныя беларускія адпаведнікі, а каб дакладней раскрыць значэнне нямецкага слова, у беларускай частцы слоўніка прыводзіліся сінонімы. У некаторых выпадках, аднак, укладальнікі былі вымушаныя даваць апісанне сэнсу слова, напрыклад: achtungswürdig a – які заслугоўвае павагі.
Пры пабудове слоўных артыкулаў і дыферэнцыяцыі значэнняў слова ўкладальнікі імкнуліся паказаць, да якога стылю або да якой сферы ўжывання адносіцца тое ці іншае слова. Таму ў беларускай частцы артыкула ў многіх выпадках словам папярэднічаюць адпаведныя стылістычныя або тэрміналагічныя пазнакі, напрыклад: паэт. (паэтычны выраз), пагардл. (пагардлівы выраз), разм. (размоўнае слова), або філас. (філасофія), біял. (біялогія) і г.д.
У неабходных выпадках пераклады суправаджаюцца тлумачэннямі, якія падаюцца ў дужках курсівам, што арыентуе чытача на правільны выбар слова для перакладу ў пэўным кантэксце, напрыклад: trágen* 1. vt насíць, нéсці 2. vi 1) прынóсіць (прыбытак) 2) давáць (плады); перан. давáць (плён).
Словы ў круглых дужках могуць таксама служыць для больш дакладнага тлумачэння значэння слова, напрыклад: Fínger m – палец (на руцэ); Zeh m палец (на назе).
Кожнае слова ў нямецкай частцы слоўніка суправаджаецца яго граматычнай характарыстыкай: род, тып скланення, тып утварэння множнага ліку – для назоўнікаў, тып спражэння, кіраванне і г.д. – для дзеясловаў.
Як у нямецкіх, так і ў беларускіх словах пазначаны галоўны націск, указаныя адхіленні ад агульных правілаў у вымаўленні слова, дзеля чаго даецца транскрыпцыя ўсяго слова цалкам або яго часткі.
У якасці дадатку да слоўніка прыводзіцца граматычны даведнік нямецкай мовы і спіс найчасцей ужывальных нямецкіх скарачэнняў з перакладам іх на беларускую мову.
Над складаннем, рэдагаваннем і падрыхтоўкай рукапісу да друку працавалі: Кур’янка М.І (галоўны рэдактар), Кур’янка Я.І., Рудакоўскі В.В., Шэллер Ю.У. На папярэднім этапе працы ўдзельнічалі: Марцінеўскі У.І., Баршчэўскі Л.П., Рымашэўскі Ф.І., Матрунёнак А.П.
Аб карыстанні слоўнікам
Нямецкія загаловачныя словы размешчаны ў слоўніку ў строга алфавітным парадку, без гнёздаў. У агульны алфавітны парадак увайшлі таксама формы няправільных дзеясловаў, дзеясловаў моцнага спражэння, суплетыўныя формы займеннікаў, прыметнікаў і г.д. Пры гэтым неабходна мець на ўвазе, што ў адносінах да алфавіта ß прыраўноўваецца да ss; ä, ö, ü – да адпаведных галосных a, o, u, напрыклад:
falsch, fälschen, Falschheit, fälschlich і г.д.
У нямецкіх і беларускіх словах паказаны націск, які абазначаецца косай рыскай (´) над націскным галосным: Léhrer, настáўнік.
У нямецкіх словах, у якіх націск прыпадае на галосны гук з умляутам, ён адсутнічае, але ў выпадках, калі ў слове ёсць два галосныя з умляутам, то націск стаіць над тым, які знаходзіцца ў націскным складзе, напрыклад: ǘberflüssig. У складаных нямецкіх словах паказаны толькі галоўны націск, які падае звычайна на першы кампанент складанага слова: Máchtbereich. Калі націск падае на дыфтонг, то рысачка ставіцца над першай літарай дыфтонга: láufen.
Калі пры нямецкіх дзеясловах факультатыўна (у круглых дужках) маецца прыстаўка, на якую падае націск, то на гэтым слове стаяць два знакі націску – адзін на прыстаўцы, другі на корані слова; калі дзеяслоў ужываецца з прыстаўкай, другі націск не прымаецца да ўвагі, напрыклад:
(áb)légen (трэбы чытаць: áblegen або légen).
Знак націску адсутнічае: 1) на аднаскладовых словах, 2) пры выдзяленні слова курсівам, 3) калі пры нямецкіх словах маецца транскрыпцыя націскного галоснага.
Пры нямецкіх словах, вымаўленне якіх не падпарадкоўваецца агульным правілам (звычайна гэта словы замежнага паходжання) у прамых дужках падаецца фанетычная транскрыпцыя ўсяго слова або той яго часткі, якая можа выклікаць цяжкасці пры чытанні. Рысачка (ˈ), якой пазначаецца галоўны націск, стаіць пры транскрыпцыйным напісанні зверху перад націскным складам, а рысачка знізу – перад другарадным націскным складам:
Ingenieur [inʒeˈni̯ø:r], Flúgbahn [-ˌba:n]
Пры нямецкіх назоўніках маюцца паказальнікі роду: m – мужчынскі род, f – жаночы род, n – ніякі род, а таксама канчаткі роднага склону адзіночнага ліку і суфіксы множнага ліку. Калі слова ў множным ліку не ўжываецца, то ўказанне на ўтварэнне множнага ліку адсутнічае.
Калі ў родным склоне або ў множным ліку магчымыя дзве формы, то абедзве яны падаюцца і раздзяляюцца паміж сабой злучнікамі «і» ці «або».
Калі форма роднага склону або форма множнага ліку мае асаблівасці напісання або вымаўлення, то адпаведная частка слова выпісваецца, напрыклад:
Proféssor m -s, -ssóren (тут націск пераходзіць на другі склад),
Kompaníe f -, -ni¦en (трэба чытаць: Genitiv Kompaníe,
Plural Kompaní¦en – тут е вымаўляецца).
Пазнака sub (substantiviert) пры субстантываваных прыметніках, прыслоўях і складаных словах, у склад якіх яны ўваходзяць у якасці другога кампанента, абазначае, што гэтыя назоўнікі скланяюцца, як прыметнікі.
Пры гэтым у слоўніку ўмоўна падаюцца канчаткі слабага скланення, напрыклад:
Vórsitzende sub m, f -n, -n.
Пры нямецкіх дзеясловах маюцца ўказанні на пераходнасць vt і непераходнасць vi. Безасабовыя дзеясловы маюць пазнаку vimp (impersonalis), а зваротныя дзеясловы адзначаныя часцінай sich.
Пазнака (s) абазначае, што дзеяслоў спрагаецца з дапаможным дзеясловам sein, (h, s) – што ён можа спрагацца з haben i sein, маючы пры гэтым розныя семантычныя значэнні. Дзеясловы, якія спрагаюцца з дапаможным дзеясловам haben спецыяльнай пазнакі не маюць. Літара (h) даецца толькі ў тых выпадках, дзе можа быць сумненне наконт ужывання дапаможнага дзеяслова.
Калі зваротны займеннік sich ідзе пасля коскі за загалоўным словам, гэта значыць, што дадзены дзеяслоў без sich не ўжываецца. Дзеясловы з sich у давальным склоне прыводзяцца як асобнае значэнне адпаведнага дзеяслова без sich, напрыклад:
waschen* 1. vt 1) мыць 2): sich (D) die Hände ~ мыць сабе рукі
2. ~, sich умывацца.
Дзеясловы моцнага і няправільнага спражэнняў пазначаныя зорачкай (*), якая адсылае карыстальніка да табліцы асноўных граматычных формаў гэтых дзеясловаў у канцы слоўніка, у якой дзеясловы пададзены без прыставак.
Тут жа пададзены формы дзеясловаў, якія спрагаюцца па моцнаму і слабаму спражэннях. Дзеясловы няправільнага спражэння hаben, sein, wеrden умоўна пададзены без зорачкі.
Пры складаных нямецкіх дзеясловах пазнакі аддз. і неаддз. сведчаць пра тое, аддзяляецца ці не аддзяляецца іх першы кампанент ад асновы пры спражэнні. Калі першым кампанентам складанага дзеяслова з’яўляецца прыназоўнік-прыслоўе (паў-прыстаўка) або дзеяслоў мае, напрыклад, прыстаўкі be-, ge-, er-, ver- і інш., то гэтыя пазнакі адсутнічаюць, і карыстальнік павінен арыентавацца ў такіх выпадках на націск. Націск на корані слова паказвае, што першы кампанент пры спражэнні не аддзяляецца, напрыклад: durchfáhren*, а націск на першай частцы (прыстаўцы) dúrchfahren* – што гэтая прыстаўка (durch) пры спражэнні аддзяляецца ад асновы.
Нямецкія прыметнікі пазначаны паметай а, а прыслоўі – adv. Нескладняльныя прыметнікі забяспечаны паметай inv (invariabel). Асобна паказаны суплетыўныя формы параўнальнай і найвышэйшай ступеняў і прыметнікаў, якія ўтвараюць ступені параўнання з умляутам карэннага галоснага, напрыклад:
jung a (comp jünger, superl jüngst)
gut a (comp bésser, superl best)
Займеннікі маюць памету pron з указаннем іх разраду, напрыклад: pron pers, pron poss і г.д. Займеннікі, якія змяняюцца па родах, пададзены па форме мужчынскага роду. Пры гэтым на сваім, паводле алфавіта, месцы прыведзены формы жаночага, ніякага роду і форма множнага ліку, напрыклад:
díeser pron dem m (f díese, n díeses, pl díese) гэты, гэтае, гэтыя.
Пераклад і формы ўскосных склонаў асабовых займеннікаў пададзены ў назоўным склоне, і на сваім, паводле алфавіта, месцы – формы ўскосных склонаў прыводзяцца сa cпасылкай на назоўны склон, напрыклад:
ich (G méiner, D mir, A mich) я, мянé, мне, мянé.
Амонімы падаюцца ў розных слоўнікавых артыкулах і пазначаюцца рымскімі лічбамі, а розныя значэнні адной і той самай лексічнай адзінкі падаюцца ў адным артыкуле і пазначаюцца светлымі арабскімі лічбамі з дужкай, напрыклад:
Balg I m -(e), Bälge 1) шкýра, скýра
2) мех, мяхí (якія раздзімаюць) 3) пýдзіла.
Balg II m -(e)s, Bäge разм. гарэ́за, свавóльнік, вíсус
Паўтлустымі арабскімі лічбамі з кропкай адзначаны розныя часціны мовы: прыметнікі, прыслоўі, прыназоўнікі, таксама формы пераходных, непераходных і зваротных дзеясловаў, напрыклад:
ábbrausen 1. vi (s) паімчáцца з шýмам (на машыне)
2. vt аблівáць (вадой)
3. ~, sich прымáць душ, аблівáцца вадóй.
Лічэбнікі маюць памету num.
Пададзеныя ў слоўніку словаспалучэнні і прыклады размеркаваны паводле адпаведных значэнняў. Пасля ўсіх значэнняў пэўнай лексемы са знакам ◊ (ромб) падаюцца ўстойлівыя фразеалагізмы, ідыёмы, прыказкі і прымаўкі.
Умоўныя знакі
| вертыкальная лінія аддзяляе нязменную частку загалоўнага слова, а калі яна (або ўсё слова) паўтараецца ў слоўнікавым артыкуле, то замяняецца знакам ~ (тыльда);
~ тыльда замяняе слова або яго частку;
, коска аддзяляе блізкія па значэнні словы;
; кропка з коскай аддзяляе розныя значэнні мнагазначнага слова;
: двухкроп’е пасля загалоўнага слова паказвае, што гэтае слова самастойна не ўжываецца або што яно мае канкрэтнае значэнне толькі ў дадзеным словаўжыванні;
´ знак націску стаіць над націскным галосным;
ˈ знак націску ў транскрыпцыйным напісанні стаіць перад націскным складам;
+ знак плюс паказвае, што моўны зварот ужываецца з часціцай zu і неазначальнай формай дзеяслова;
≅ знак прыблізнай роўнасці ўказвае на тое, што наступны за ім пераклад толькі блізкі па сэнсе да нямецкага звароту і адрозніваецца ад яго па форме або вобразнасці;
◊ пасля знака ◊ ромб падаюцца ўстойлівыя фразеалагізмы, ідыёмы, прыказкі і прымаўкі;
¦ перарывістая вертыкальная лінія ўказвае на тое, што галосныя, паміж якімі яна стаіць, вымаўляюцца раздзельна;
- дэфіс замяняе корань або аснову слова пры падачы словаўтваральных элементаў, а таксама пры скланенні назоўніка і стаіць непасрэдна пасля словаўтваральнай прыстаўкі, перад канчаткам роднага склону адзіночнага ліку або перад суфіксам множнага ліку;
– працяжнік аддзяляе нямецкамоўную частку слоўнага артыкула ад яе беларускамоўнай часткі, калі яны набраныя адным шрыфтам;
1., 2., 3. паўтлустымі арабскімі лічбамі адзначаныя розныя часціны мовы, пераходныя, непераходныя і зваротныя дзеясловы;
1), 2), … светлыя арабскія лічбы з дужкай выдзяляюць асобныя значэнні мнагазначнага слова;
І, ІІ, … рымскія лічбы абазначаюць амонімы;
( ) у круглых дужках заключаюцца факультатыўныя словы або часткі словаў, а таксама розныя тлумачэнні, удакладненні і г.д.;
[ ] у квадратных дужках падаецца, у неабходных выпадках, фанетычная транскрыпцыя ўсяго слова або яго часткі, а таксама сінонімы і сінанімічныя выразы. У слоўніку выкарыстаны знакі міжнароднай фанетычнай транскрыпцыі.
Транскрыпцыйныя знакі і іх вымаўленне
[а:] вымаўляецца як беларускае «а», але больш напружана і працягла.
[а] вымаўляецца як беларускае «а», толькі коратка.
[ɔ] гук больш выразны і адкрыты чым беларускае «о».
[ø:] пры вымаўленні губы выпінаюцца як пры [о], а пастава языка як пры [е:].
[œ] вымаўляецца як нямецкае [ø:], толькі коратка і адкрыта.
[о:] вымаўляецца як беларускае «о», але больш напружана, працягла, з моцна выпнутымі губамі.
[е:] вымаўляецца працяжна, закрыта, некалькі падобна да беларускага «э» у слове «дзеці».
[ε:] вымаўляецца як беларускае «э», толькі больш працягла.
[ε] адпавядае прыкладна беларускаму «э» у слове «гэты», вымаўляецца аднак больш коратка.
[ə] кароткі ненапружаны гук, які стаіць звычайна ў ненаціскных складах (пры напісанні «е»).
[ã:], [ɔ˜:], [ε˜:] вымаўляюцца як адпаведныя галосныя, але ў нос.
[u:] вымаўляецца як беларускае «у», толькі больш напружана і працягла.
[u] вымаўляецца больш коратка як беларускае «у».
[у] вымаўляецца як нямецкае [у:], толькі адкрыта і коратка.
[у:] пастава языка як пры беларускім «і», а губы выпінаюцца наперад.
[і:] вымаўляецца як беларускае «і», толькі працягла і напружана вымаўляецца як «і» коратка і адкрыта.
[x] нескладовае «і» вымаўляецца сумесна з наступным галосным у складзе.
[j] прыкладна адпавядае беларускаму «й», але вымаўляецца больш напружана.
[ŋ] вымаўляецца як насавое «н».
[z] вымаўляецца як «з», толькі не вельмі гучна.
[ʒ] вымаўляецца як беларускае «ж».
[ʃ] вымаўляецца як беларускае напружанае «ш».
[tʃ] вымаўляецца прыкладна як беларускае «ч».
[ç] гук падобны да беларускага мяккага «х».
[х] вымаўляецца як беларускае «х».
Лексікаграфічныя крыніцы
Беларуска-рускі слоўнік. У двух т. / АН БССР. Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа. Рэд. К.К. Атраховіч (Кандрат Крапіва). 2-е выд.перапрац. і дап.– Мн.: БелСЭ, 1988.
Большой немецко-русский словарь. В двух томах. Е.И. Лепинг, Н.П. Страхова, Н.И. Филичева, М.Я. Цвилинг, Р.А. Черфас. Под руководством проф. О.И. Москальской.– М. «Сов. Энциклопедия», 1969.
Грабчиков С.М. Русско-белорусский словарь.– Мн.: Нар. асвета, 1993.
Клышка М.К. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў. 2-е выданне. Пад рэд. Л.А. Антанюк.– Мн., 1993.
Лепешаў І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы. Т. 1–2.– Мн., 1993.
Нiмецько-украінській словник./ За рэдакціею К.І. Лисенко.– Киïв, 1978.
Нямецка-беларуска-рускі слоўнік. / Рэд. Ул.І. Марцінеўскі і П.В. Садоўскі.– Мінск, 1988.
Русско-белорусский словарь: в трех т. / АН Беларуси, Ин-т языкознания им. Я. Коласа; 5-е изд., испр.– Мн.: БелЭН, 1994.
Русско-немецкий словарь (основной). Ок. 53000 слов / ІІ-е изд., стереотип., под ред. К. Лей-на.– М.: Русс. яз., 1989.
Санько З. Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем.– М., 1991.
Слоўнік беларускай мовы / Пад рэд. М.В.Бірылы.– Мн., 1987.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / Пад рэд. М.Р. Судніка і М.Н. Крыўко.– Мн., 1996.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Т. 1–5.– Мн., 1977–1984.
Duden. Das große Wörterbuch der deutschen Sprache. In 6 Bd. / Hrsg. u. bearb. von der Dudenred. unter Leitung von O. Drosdowski. Mannheim, Wien, Zürich, 1976–1981.
Duden. Deutsches Universalwörterbuch. 4. Neubearbeitete und erweiterte Auflage. Dudenverlag. Mannheim, Leipzig, Wiеn, Zürich, 2001.
Duden. Die deutsche Rechtschreibung / 22. Aufl., Bd. 1. Dudenverlag. Mannheim, Leipzig, Wiеn, Zürich, 2000.
Duden. Fremdwörterbuch. 6., überarbeitete und erweiterte Auflage, Bd. 5. Dudenverlag. Mannheim, Leipzig, Wien, Zürich, 1997.
Gerhard Wahrig. Deutsches Wörterbuch. Völlig überarb. Neuauflage. München, 1986.
Grundwortschatz Deutsch / Bearb. von H. Oehler. Stuttgart, 1966.
Russisch-deutsches Wörterbuch / Hrsg. von R. Ruzička. 7 Aufl. Leipzig, 1969.
Wörter und Wendungen / Herausgegeben von E. Agricola. Leipzig, 1975.
Wörter und Wendungen. Wörter zum deutschen Sprachgebrauch / Hrsg. von Dr. Erhard Agricola unter Mitwirkung von Herbert Görner und Ruth Küfner. VEB Bibliographisches Institut, Leipzig, 1962.
Wörterbuch der deutschen Aussprache. VEB Bibliographisches Institut, Leipzig, 1964.
Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache. / In 6 Bd. Hrsg. von Ruth Klappenbach und Wolf-gang Steinitz. Berlin, 1967–1977.