Нацыянальная акадэмія навук Беларусі,
Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы

БЕЛАРУСКА-РУСКІ СЛОЎНІК
БЕЛОРУССКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ

4-е выд., перапрац. і дап.

Пад рэд. А.Лукашанца

Минск: Беларуская Энцыклапедыя, 2012

ПРАДМОВА

Пасля выхаду ў свет першага выдання «Беларуска-рускага слоўніка» (1962), падрыхтаванага аўтарскім калектывам у складзе супрацоўнікаў Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук БССР П.Гапановіча, М.Лобана, М.Судніка, Г.Жылуновіч, Я.Казачок, Л.Рубцовай і адрэдагаванага акадэмікам АН БССР К.Атраховічам (Кандратам Крапівой), мінула 50 гадоў. За гэты час Слоўнік паспяхова прайшоў выпрабаванне практыкай. З'яўляючыся даведнікам нарматыўнага характару, ён на працягу паўстагоддзя быў не толькі практычным дапаможнікам пры перакладзе з беларускай мовы на рускую, але і сродкам павышэння агульнай культуры беларускай літаратурнай мовы. З выхадам у свет гэтага Слоўніка пачаўся новы этап у развіцці беларускай лексікаграфіі, які характарызуе слоўнікавы склад мовы як складаную дынамічную сістэму. «Беларуска-рускі слоўнік» атрымаў высокую ацэнку шырокай грамадскасці нашай краіны, а таксама навукоўцаў замежных краін.

На працягу пяцідзесяцігадовага перыяду Слоўнік двойчы перавыдаваўся. У 1988 годзе было ажыццёўлена 2-е выданне, перапрацаванае і дапоўненае. Мэты і задачы Слоўніка засталіся ранейшымі, але аб'ём і структура яго значна змяніліся. У адрозненне ад першага, аднатомнага выдання, якое ўключала каля 90 тыс. слоў, новае, двухтомнае выданне ахоплівала звыш 110 тыс. слоў і каля 10 тыс. тэрміналагічных і фразеалагічных словазлучэнняў з адпаведнымі ім рускімі эквівалентамі. Інфарматыўнасць Слоўніка значна павялічылася за кошт новых слоў і ўстойлівых выразаў, якія адлюстроўвалі навейшыя дасягненні навукі і тэхнікі, развіццё асветы і культуры, спорту і аховы здароўя і інш. Больш поўна і паслядоўна ў 2-м выданні былі пададзены назвы народаў свету, назвы геаграфічных аб'ектаў зямнога шара: дзяржаў і іх сталіц, найбуйнейшых гарадоў, акіянаў, мораў, вялікіх рэк, азёр, гор, астравоў і некаторыя іншыя катэгорыі слоў. У працэсе падрыхтоўкі 2-га выдання была ўдакладнена семантыка некаторых слоў, перагледжана сістэма стылістычных памет. Работа па падрыхтоўцы 2-га выдання Слоўніка была выканана пад кіраўніцтвам і навуковай рэдакцыяй акадэміка АН БССР К.Атраховіча (Кандрата Крапівы) супрацоўнікамі аддзела лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР А.Баханьковым, Г.Вештарт, П.Гапановічам, В.Грынёвай, Н.Корань, М.Крыўко, М.Пазняковым, В.Паладзенка, Г.Прышчэпчык, Т.Салавянчык, А.Цімашковай.

У 2003 годзе выйшла з друку 3-е выданне «Беларуска-рускага слоўніка». Рэестр Слоўніка быў папоўнены новай лексікай, якая з'явілася ў беларускай мове ў сувязі са змяненнем грамадскага і сацыяльнага ўкладу жыцця ў выніку набыцця Рэспублікай Беларусь статусу суверэннай і самастойнай дзяржавы. У 3-м выданні Слоўніка было ўдакладнена напісанне некаторых слоў і іх граматычных форм, прыведзены ў адпаведнасць з сучаснасцю геаграфічныя назвы Беларусі, выключаны замежныя найменні. Работу па падрыхтоўцы 3-га выдання Слоўніка выканалі супрацоўнікі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі Г.Усціновіч, І.Каліценя, Н.Чабатар, І.Кандраценя, Л.Сакалова, дацэнт кафедры беларускай мовы Інстытута падрыхтоўкі навуковых кадраў НАН Беларусі Г.Вештарт пад агульным кіраўніцтвам і рэдакцыяй акадэміка НАН Беларусі А.Падлужнага.

У 2008 годзе быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі», які ўступіў у сілу з 1 верасня 2010 года. З мэтай практычнай рэалізацыі палажэнняў Закона было падрыхтавана 4-е выданне Слоўніка, у якім у беларускамоўнай частцы адлюстраваны арфаграфічныя новаўвядзенні (адажыа, адаптар, васьмідзясяты, выканкам, дэзынфекцыя, іўдзей, камп'ютар, менеджар, ордар, стагадовы, субынспектар, сувыдавец, фаўна і інш.). У працэсе падрыхтоўкі чарговага выдання была ўпарадкавана лексікаграфічная база Слоўніка: рэестр папоўнены словамі, якія трывала ўвайшлі ў моўную практыку (адсотак, асобнік, кіроўца, навуковец, наклад, наступства, святар, спадар, унёсак і інш.), выключаны яўныя русізмы (абагатварыць, агарошыць, адкрытка, учот і інш.) і заменены на беларускія адпаведнікі (абагавіць, агаломшыць, паштоўка, улік і інш.), знятыя замежныя ўласныя геаграфічныя найменні (Драгобыч, Чад) і прыметнікі, утвораныя ад небеларускіх тапонімаў (данбаскі, даласкі, старааскольскі), змененыя або выдаленыя прыклады, якія адлюстроўваюць устарэлыя рэаліі савецкай эпохі (Міністэрства асветы, шлях да камунізму, шырыць сацыялістычнае спаборніцтва, у эксплуатацыі сутнасць капіталізму, эканоміка сацыялізму і інш.). Удакладнены пераклад некаторых слоў (напр., да беларускага слова брамнік у рускамоўнай частцы, акрамя устарэлага привратник, дадзены адпаведнік вратарь; слова квіток, акрамя рускамоўнага адпаведніка квитанция, у іншым значэнні перакладаецца як билет). Прыведзена да аднастайнасці сістэма спецыяльных памет, удакладнена пастаноўка націску ў некаторых словах.

Такім чынам, 4-е выданне Слоўніка засведчыла змены, якія адбыліся ў беларускай арфаграфіі, максімальна поўна адлюстроўвае сучасны стан лексічнага фонду дзвюх блізкароднасных моў і будзе служыць, з аднаго боку, надзейным даведнікам пры перакладзе тэкстаў з беларускай мовы на рускую, а з другога — агульнадаступным дапаможнікам па ўдасканаленні і павышэнні моўнай культуры беларускага народа. Як багатая крыніца разнастайнага фактычнага матэрыялу, Слоўнік будзе мець таксама важнае навуковае значэнне для даследавання працэсаў узаемадзеяння дзвюх блізкароднасных моў і параўнальна-тыпалагічнага вывучэння лексічных сістэм славянскіх моў.

Работу над падрыхтоўкай 4-га выдання Слоўніка выканалі супрацоўнікі аддзела лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі В.Шклярык, А.Якушава, В.Палюлян пад навуковым кіраўніцтвам загадчыка аддзела, кандыдата філалагічных навук, дацэнта І.Капылова. Агульнае кіраўніцтва ажыццяўляў дырэктар інстытута, член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар філалагічных навук А.Лукашанец.

Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа
і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі