я́ва, -ы, ж.
Тое, што сапраўды існуе або існавала; рэальнасць, рэчаіснасць, а не сон ці мара.
Мара стала явай.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
◎ Не́тка ’бядняк’ (Нас., Касп.). Да нет (гл.), параўн.: ён у нашым сяле такі нетка, што не з чым у прут [-млын] паехаць (там жа) і рус. нетка ’пра што-небудзь адсутнае*
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Плаці́ць ’аддаваць грошы або што-небудзь каштоўнае за што-небудзь’ (ТСБМ, Яруш., Нас.; Бяльк., Сл. ПЗБ, ТС). Да прасл. *platiti, якое ад *platъ ’кавалак палатна ці іншай тканіны’ > плат (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Спадо́ба: да спадо́бы (быць, прыйсціся) ‘спадабацца, быць каму-небудзь па гусце’ (ТСБМ), ‘густ’ (Сцяшк.). Сюды ж спадо́баць ‘упадабаць, пакахаць’ (Ян.). З польск. spodoba ‘тое, што падабаецца, на што ўказвае націск’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тахо́ніць ’несці, цягнуць, валачы’ (ЛіМ, 1970, 2, 12). Відаць, таго ж паходжання, што і польск. tachnąć ’цягнуць’, якое Брукнер (563) звязвае з taskać ’цягаць што-небудзь цяжкае’, параўн. таскаць, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
упе́рціся, упру́ся, упрэ́шся, упрэ́цца; упро́мся, упраце́ся, упру́цца; упёрся, упе́рлася; упры́ся; зак.
1. чым у што. Уперці канец якога-н. прадмета для апоры, супраціўлення, адштурхвання.
У. рукамі ў сцяну.
У. вяслом у дно.
2. у каго-што. У час руху наткнуцца на каго-, што-н., выявіць якую-н. перашкоду.
Мы ехалі, ехалі і ўпёрліся ў плот.
Справа ўпёрлася ў непрадбачаную цяжкасць (перан.).
3. перан., на чым і без дап. Упарта не згадзіцца з чым-н., на што-н.; занаравіцца (пра жывёл).
Упёрся на сваім.
Конь упёрся і ні з месца.
4. З цяжкасцю або без дазволу ўвайсці куды-н.; улезці ў што-н. (разм.).
Упёрся ў хату з бруднымі нагамі.
Уперліся ў багну.
|| незак. упіра́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца (да 1—3 знач.).
|| наз. упо́р, -у, м. (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
даказа́ць сов.
1. (договорить) досказа́ть;
2. доказа́ть;
ён ~за́ў пра́вільнасць сваі́х меркава́нняў — он доказа́л пра́вильность свои́х соображе́ний;
3. прост. (сделать донос) донести́;
д. на каго́-не́будзь — донести́ на кого́-л.;
4. разг. (чаще с отрицанием не) сравни́ться с кем-л.; превзойти́; показа́ть;
мая́ жо́нка такі́я пячэ́ пірагі́, што і канды́тар не дака́жа — моя́ жена́ таки́е печёт пироги́, что и конди́тер не сравни́тся (не превзойдёт);
гэ́та дзяўчы́нка така́я сме́лая, што і хло́пец не дака́жа — э́та де́вочка така́я сме́лая, что с ней и мальчи́шка не сравни́тся;
◊ д. сваё — доказа́ть своё
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
заступі́ць сов.
1. (место) заня́ть;
но́выя байцы́ ~пі́лі ме́сца загі́нуўшых во́інаў — но́вые бойцы́ за́няли ме́сто поги́бших во́инов;
2. (на што) вступи́ть (во что), занять (что);
з. на паса́ду — вступи́ть в до́лжность, заня́ть до́лжность;
3. (на што) приступи́ть (к чему); заступи́ть; стать;
зме́на ~пі́ла на рабо́ту — сме́на приступи́ла к рабо́те (заступи́ла на рабо́ту);
4. (стать на пути) прегради́ть;
з. даро́гу — прегради́ть доро́гу;
5. разг. (закрыть собою от кого-л.) заслони́ть, загороди́ть;
з. сабо́ю дачку́ ад напа́ду — заслони́ть (загороди́ть) собо́ю дочь от нападе́ния;
6. (перешагнуть) переступи́ть;
конь ~пі́ў ляйчы́ну — ло́шадь переступи́ла вожжу́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
пэ́цкацца несов.
1. па́чкаться, мара́ться; ма́заться, грязни́ться;
бе́лая суке́нка ху́тка ~каецца — бе́лое пла́тье бы́стро па́чкается (мара́ется, грязни́тся);
2. (у што) па́чкаться (в чём);
3. перен. (ввязываться в неприятное дело) па́чкаться, мара́ться;
п. не хо́чацца ў гэ́тых спра́вах — па́чкаться (мара́ться) не хо́чется в э́тих дела́х;
4. перен. (медленно делать) вози́ться, копа́ться, каните́литься;
што ты там ~каешся? — что ты там во́зишься (копа́ешься, каните́лишься)?;
5. перен., разг. (плохо есть) ковыря́ть;
ты то́лькі ~каешся, а не ясі́ — ты то́лько ковыря́ешь, а не ешь;
6. страд. па́чкаться, мара́ться, ма́заться, грязни́ться; см. пэ́цкаць 1
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
узлажы́ць, ‑лажу, ‑ложыш, ‑ложыць; зак.
1. каго-што. Палажыць на што‑н., паверх, на верх чаго‑н.; ускласці. Узлажыць бервяно па сані. □ Кастусь памог узлажыць мяхі па воз. С. Александровіч. Толькі што .. [Мікола] нукнуў на каня — шусь ячмень з воза. Мікола закіпеў, узлажыў другі раз. Колас.
2. перан.; што. Даручыць каму‑н. які‑н. абавязак. Узлажыць адказнасць на брыгадзіраў.
3. што. Абл. Надзець. Асцярожна, каб не пабудзіць жонкі, злез Рыгор з пасцелі, узлажыў порткі, апрануў бравэрку і ціхенька выйшаў. Крапіва.
•••
Узлажыць што на алтар бацькаўшчыны (навукі, мастацтва, перамогі і пад.) — тое, што і скласці што на алтар бацькаўшчыны (навукі, мастацтва, перамогі і пад.) (гл. скласці).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)