ха́ртыя, ‑і, ж.
1. Старадаўні рукапіс, а таксама матэрыял (звычайна папірус або пергамент), на якім ён напісаны.
2. У сярэднія вякі — дакумент, грамата, што давала або пацвярджала якія‑н. правы і вольнасці. Вялікая хартыя вольнасцей.
3. Кніжн. Назва дакументаў важнага грамадска-палітычнага значэння. Раскрыты старонкі праўдзівых законаў, Якія наш прадзед спрадвеку шукаў. Праменныя літары ззяюць іх сёння Славутаю хартыяй ленінскіх спраў. Хведаровіч.
[Лац. chárta ад грэч. chártēs — папера, грамата.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Бабскі клятбён, бабская клятва ’грыб на асіне’ (Бяльк.). Назва, бясспрэчна, звязана з нейкімі забабонамі, чарадзействам баб (параўн. і чарадзейскае значэнне асіны ў народных павер’ях).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Валовы язык ’пакрывец лекавы, Anchusa officinalis L.’ (Кіс.). Назва дадзена па знешняму падабенству лісця расліны, па яго форме. Параўн. укр. волів язик ’Digitalis grandiflora’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Дамаві́на ’труна’ (БРС, Сцяшк.). Рус. домовина, домовище, укр. домовина ’тс’. Да дом; эўфемістычная назва. Гл. Фасмер, 1, 528; Трубачоў, Эт. сл., 5, 70–71.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Капы́тка ’жаночы галаўны ўбор з матэрыі’ (Шатал.). Назва звязана з формай убору. Ці запазычаны з польск. kapica, kapka ’чапец’? (гл. Слаўскі, 2, 54–55).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лато́ ’назва гульні’ (ТСБМ). Запазычана з рус. лото ’тс’ (Крукоўскі, Уплыў, 79) < франц. loto < італ. lotto < гоц. hlauts ’жэрабя’ (КЭСРЯ, 247; Фасмер, 2, 523).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Мажэржанка ’маяран садовы, Majorana hortensis Moench’ (гродз., Кіс.). Змененая (пад уплывам асіміляцыі) назва мацержанка (‑ц‑ > ‑ж‑) перайшла з наймення мацярдушкі звычайнай (Origanum vulgare L.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Мі́шка (разм.) ’мядзведзь’, ’дзіцячая цацка’ (ТСБМ), рус. Ми́шка, Мишу́ха ’мядзведзь’. Табуістычная назва мядзведзя ад імя ўласнага Міхаіл (Брандт, РФВ, 7, 61; Фасмер, 2, 631).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Піса́ка ’пісака’ (Бяльк.). Да піса́ць (гл.); суф. ‑ак‑а са значэннем ’назва асобы паводле схільнасці да дзеяння з экспрэсіяй зніжанасці’ (Сцяцко, Афікс. наз., 25).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ста́льнік ‘стальніц ваўчук, Ononis L.’ (Кіс.); у гаворках ужываецца назва ваўчук, ваўчуга. З рус. ста́льник ‘тс’, укр. стальник ‘тс’. Няясна; гл. ЕСУМ, 5, 394.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)