Ме́жань 1, ме́жань, межані́на ’ўзровень вады ў рэчцы’ (іўеў., Сцяшк. Сл.), ’доўгае сезоннае стаянне нізкіх узроўняў вады’ (ТСБМ; вілен., Яшк.). Укр. ме́жень, ме́жінь, рус. меже́нь ’сярэдзіна лета’. Да мяжа́ (гл.). (Фасмер, 2, 592).
Ме́жань 2, ме́жынь ’веснавы рух сокаў у дрэвах’ (Бяльк.). Роднаснае да балтыйскіх лексем: усх.-літ. mẽdžias ’лес’, літ. mẽdė, лат. mežs ’тс’. Параўн. яшчэ і рус. смал., арл., калуж. меженя ’нізкія мясціны, дзе расце асіннік, — там дзяруць кару і лыка’ (КЭС). Гл. таксама і межаву́ха.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Турэ́ц ‘звужанае рэчышча са шпаркім цячэннем вады’ (дзісн., Ластоўскі, Выбр. тв., 421), ‘быстрыня, струміна, хуткая плынь у рацэ’ (Ласт.), ‘прыспешаная плынь вады, сціснутая з двух бакоў каменнымі стромкімі лехамі’ (У. Дубоўка). Суфіксальнае ўтварэнне ад турыць ‘гнаць, імчаць’ (Пацюпа, Arche, 2007, 3, 195). Санько (Бел. гіст. агляд, 2007, 14, 1–2, 335) бачыць паралель у назве рэчкі Тур або Тураўлянка, якая, па паданні на Тураўшчыне, раней называлася Струмень, параўн. санскр. turá ‘хуткі’ і фрак. strumá, strumón ‘плынь, рака’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Важае́ ’цуркі, рагі’ (Шатал.). Адзіночны лік *вожай < *вожжай з суфіксам ‑ай; вожж‑ < возж‑ (< *voz‑gj), якое звязана з вязаць; Параўн. рус. возжица ’нітка, шпагацік’. Важае́ — «нітачкі» вады ці поту.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Выліва́шка ’шуфлік, чарпак з кароткай ручкай для вылівання вады з лодкі’ (З нар. сл., полац.). Да выліваць пры дапамозе складанага суф. ‑ашка. Параўн. таксама польск. wylewka, чэш. vylivka ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ахо́ўваць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак., каго-што.
1. Абараняць каго‑, што‑н. ад чыіх‑н. нападаў, варожых дзеянняў; вартаваць; сцерагчы. На гэты раз чыгунку ахоўвала ўзмоцненая варта. Краўчанка.
2. Берагчы, шанаваць. Сырой вады Уладзік, ахоўваючы здароўе, не піў, у яго заўсёды была ў запасе гатаваная. Колас.
3. Засцерагаць ад чаго‑н. шкоднага, непрыемнага. Галіны дрэваў, што былі над імі [людзьмі], амаль не ахоўвалі ад вады. Мележ.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
узлі́ць, узалью, узальеш, узалье; узальём, узальяце і ‑лью, ‑ліеш, ‑ліе; ‑ліём, ‑ліяце; пр. узліў, ‑ліла, ‑ло; заг. узлі; зак., што і чаго.
Разм. Лінуць якую‑н. вадкасць па паверхню чаго‑н. Узліць масла на скавараду. □ Пра свае забыўшы мукі, Усхапілася [Кацярына] тады. Кубак трапіўся пад рукі, Узліла на твар вады. Броўка. Хлапчукі, зачарпнуўшы ў рэчцы конаўку вады, узлілі на вогнішча і паварушылі яго альховымі дубцамі. Ус.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Qui tangit picem, contaminabitur
Хто дакранаецца да смалы, пэцкаецца.
Кто касается смолы, марается.
бел. Каля вады намочышся/каля мукі запылішся. Каля вады стаяць ‒ сухому не быць.
рус. Близ смолы ходишь ‒ обчернишься, близ огня ‒ обожжёшься. Грязью играть ‒ только руки марать. По саже хоть гладь, хоть бей ‒ всё будешь чёрен от ней.
фр. On ne saurait manier du beurre qu’on ne s’en graisse les doigts (Нельзя сбить масло, не испачкав пальцев).
англ. You cannot touch pitch without being defiled (Нельзя дотронуться до мазута и не замараться).
нем. Wer Pech angreift, besudelt sich (Кто трогает смолу, пачкает себя).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
бу́лькат, ‑у, М ‑наце, м.
Гукі, якія ўтвараюцца пры кіпенні, пераліванні або цячэнні вады. Вада.. [з жолаба] ліецца невялічкім раўчуком і з вясёлым звонкім булькатам падае ў рэчку. Лынькоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
бязво́ддзе, ‑я, н.
Адсутнасць, нястача вады, вільгаці. Па голым стэпе, па бязводдзі, па спечанай, як блін, зямлі паўзлі, бы вусені, стагоддзі, пакуль у бездань не спаўзлі. Лось.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вы́смягнуць, ‑не; пр. высмяг, ‑гла; зак.
Тое, што і высмагнуць. Праўда, вады ў чыгунку не было — ці маці адцадзіла, ці яна высмягла, высахла, як гарэла хата. Сачанка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)