Ля́лька 1, лялечка ’дзіцячая цацка ў выглядзе чалавека’ (Нас., Мядзв., Грыг., Гарэц., Яруш., Др.-Падб., Бяльк., Шат., Касп., Сцяшк., ТСБМ, Сл. ПЗБ, ТС), ’прыгожая, знешне прывабная істота або рэч’ (ТС), ’вельмі выпеставаная, крыкліва апранутая, расфуфыраная жанчына’ (міёр., З нар. сл.), ’бутэлька, у якую насыпаюць жыта і даюць хлопцу (і свату), калі дзяўчына згодна ісці за яго замуж’ (смарг., Сл. ПЗБ); ’зрэнка ў воку’ (лепел., КЭС; саліг., Нар. словатв.; ТС); ля́ля ’дзіця (з дзіцячай мовы), немаўля’ (Нас., Бес.; драг., КЭС), ’купідон, прыгожанькае дзіцятка’ (Шпіл., Растарг., Нар. Гом.), ’малое дзіця’ (драг., шальч., Сл. ПЗБ), ’спешчанае дзіця’ (іўеў., Сл. ПЗБ), ’лялька’ (слуц. КЭС). Укр. ля́лька, ля́ля, ля́лечка ’лялька’, ’маленькае дзіцё’, ’імя галоўнай дзяўчыны ў карагодзе, які праводзіцца напярэдадні вясенняга Юр’я’, ля́лько ’зрэнка’; рус. ля́лька, ля́ля ’хросная маці’, ’лялька’ (зах.), ’маленькае дзіцё’, перм. ля́лько ’хросны бацька’; ля́ля ’бамбіза, дылда’, ’цюхця, дурань’, ’вялы, някемлівы, нерашучы чалавек’; польск. laika, lala, låla ’лялька’, ’прыгожы, але абмежаваны чалавек’, ’дурань’, ’зрэнка ў воку’, lalki ’мэндлікі ў полі’, палаб. lʼolʼǝ ’бацька’; дзіцячае lala ’бог’, pójść do lali ’памерці, адправіцца ў нябыт’; чэш. валаш., ляш. lʼalʼa, lʼalʼka ’лялька’, ’чужы чалавек (дзіцячае)’, усх.-мар. lʼalička ’немаўля’, ход. lála ’нядбайны’, славац. ľaľo ’дурань, балван’; серб.-харв. ла́ло, ла́лко ’пяшчотная назва брата або старэйшага мужчыны ў доме’, ла̑ла, ла́ло ’бацька’, ’імя, якім старыя называюць маладых’, ’любы чалавек’, якія Скок (2, 264) не зусім абгрунтавана адносіць да цюркізмаў; балг. лало, лалко ’старшы брат (для малодшага)’, ’дурны, блазан’, лала ’цётка’, ’швагер’, славен. lila ’лялька’. Прасл. lʼalʼa — слова з дзіцячай мовы (як baba, mama, tata) для наймення дзіцяці, маленькага чалавека; пазней стала азначаць ’зрэнка’ з прычыны адбітку ў воку маленькага вобраза чалавека (Слаўскі, 4, 33–34). Значэнне ’лялька’ новае, яно ўзнікла ў гарадах у апошнія стагоддзі. Паводле Панятоўскага (Wiedza o Polsce, 3. Warszawa, 1932, 269), чалавечыя фігуркі ў славян першапачаткова былі сімвалам памерлых продкаў, дзядоў; звычай трымаць лялькі (сімвалы) у хаце быў пашыраны яшчэ ў XIX ст. у Польшчы і зах. Скандынавіі. Дзецям забаранялася з імі гуляць (гл. таксама Махэк₂, 319). І.‑е. адпаведнікі: алб. lelëo ’бацька’, ’дзядзька’, ’дзед’, ’старэйшы брат’, арум. lală ’дзядзька’, н.-грэч. λαλά ’баба’, λαλάς ’дзядзька’, курд. lalu ’тс’. Бернекер (1, 700), а за ім Фасмер (2, 551) і Кюнэ (42) бел. і ўкр. лексемы разглядаюць як запазычанне з польск. мовы, што справядліва аспрэчваецца Праабражэнскім (1, 498).

Ля́лька 2 ’матыль’ (бяроз., Выг.). Як і ўкр. жытом. ля́лька і валынск. ля́лючка ’лічынка матылька’ (ЛАПП) — рэліктавая лексема, якая ўзыходзіць да старажытных часоў, калі lʼalʼa азначала ’памерлыя продкі, дзяды’ (гл. ля́лька 1). Табу — у слав. гаворках існуе павер’е, быццам душы памерлых, злыя духі хаваюцца ў матыльках (Важны, O jménech, 86). Параўн. бел. ба́бачка (гл.).

Ля́лька 3 ’аер, Acorus L.’ (бых., Мат. Янк.). Паводле падабенства катаха аеру да прымітыўнай фігуркі лялькі. Да ля́лька 1 (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

трэ́снуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; зак.

1. Стварыць трэск. Моцна трэснула сухая галінка і зашасталі хваёвыя лапкі .. З хвойніку выходзіў невысокі чалавек у доўгім новым шынялі. Крапіва. // Гулка раздацца (пра гукі выбухаў, выстралаў, удараў і пад.). Калона ўжо мінула царкву, калі са званіцы трэснулі стрэлы. Хомчанка. У кутку рынку, зусім побач, бахнулі пісталетныя стрэлы. Потым каротка трэснула аўтаматная чарга і абарвалася, бы захліпнулася. Савіцкі. Хмара раскалолася і так трэснуў пярун, што аж зямля закалацілася. Сабаленка. / у безас. ужыв. Паблізу моцна трэснула. Тугая хваля паветра шуганула над галовамі. М. Ткачоў.

2. З трэскам раскалоцца, разламацца, утварыць трэшчыну. Дрэва хіснулася раз, другі; за трэцім разам гучна трэснула каля кораня і ўпала. Колас. З шумам трэснула камера пярэдняга кола, матацыкл рэзка закінула, і Мікола ледзь не зваліўся ў кювет. Краўчанка. Слуп з майго боку трэснуў ад гарачыні, трэшчына была ўжо даволі глыбокая. Васілёнак. // З трэскам парвацца, разарвацца. Расшпіліла [Назарыха] гузікі на кофце, у спешцы так тузанула нацельны крыжык, што шнурок трэснуў, а зеленаваты кавалачак медзі застаўся ў руцэ. Ат, некалі з ім важдацца. Б. Стральцоў. / у перан. ужыв. Гнілыя ніткі, якія даўней маглі б крыху яшчэ трымаць Рыгораву сям’ю, трэснулі. Чорны. / Пра губы, скуру і пад. [Мірончык:] — Або вось прыходзіць чалавек, кажа: «Доктар, у мяне ўжо даўно трэснула губа і ніяк не зажывае». Карпюк. // перан. Даць трэшчыну, сапсавацца. У нашым калектыве, заўсёды здаровым, недзе нешта трэснула. Ермаловіч. І вось сёння штосьці перайначылася, штосьці трэснула ў душы. Асіпенка.

3. каго-што, каму і без дап. Разм. Моцна стукнуць, ударыць. Перш-наперш трэснуў .. [пан] кулаком фурману ў спіну, вылаяўся на ўсё балота і пусціў у ход усю машыну. Колас. Рагочучы,.. [Васіль] злавіў хлопчыка, і пакуль малы вырываўся, старэйшы салтысёнак, Павел, падбег і трэснуў яму кіем па галаве. Брыль.

•••

Трэснуць ад злосці (зайздрасці) — тое, што і лопнуць ад злое ці (зайздрасці) (гл. лопнуць).

Хоць трэсні — пра дарэмныя намаганні, старанні. А ў крэсле тым — Я зімнім днём і веснім, А песні туга пішуцца, Хоць трэсні, — Ці я Пегаса Слаба закілзаў?! Скурко.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

язы́к, -ка́ м., в разн. знач. язы́к;

цмо́кнуць ~ко́м — щёлкнуть языко́м;

заліўны́ я. — заливно́й язы́к;

~кі́ по́лымя — языки́ пла́мени;

я. звана́ — язы́к ко́локола;

узя́ць ~ка́ — взять языка́;

◊ на ~ку́ — (у каго) на языке́ (у кого);

з ~ка́ про́сіцца — с языка́ про́сится;

во́стры на я. — о́стрый на язы́к; за сло́вом в карма́н не ле́зет;

бо́йкі на я. — бо́йкий (пры́ткий) на язы́к;

я. без касце́й — язы́к без косте́й;

злы́я ~кі́ — злы́е языки́;

я. як бры́тва — язы́к как бри́тва;

тра́піць на я. — попа́сть на язы́к;

я. свярбі́ць — язы́к че́шется;

цягну́ць за я. — тяну́ть за язы́к;

ціпу́н табе́ на я. — типу́н тебе́ на язы́к;

мыць ~ка́мі — перемыва́ть ко́сточки;

мало́ць ~ко́м — чеса́ть языко́м; моло́ть языко́м;

вы́сунуўшы я. — вы́сунув язы́к;

мянці́ць (трапа́ць) ~ко́м — трепа́ть языко́м;

мазо́ліць я. — мозо́лить язы́к;

распусці́ць я. — распусти́ть язы́к;

развяза́ць я. — развяза́ть язы́к;

я. развяза́ўся — язы́к развяза́лся;

прыкусі́ць я. — прикуси́ть язы́к;

прытрыма́ць я. — придержа́ть язы́к;

пацягну́ла за я. — дёрнуло за язы́к;

праглыну́ць я. — проглоти́ть язы́к;

укараці́ць я. — (каму) укороти́ть язы́к (кому);

уваткну́ць я. — встрять в разгово́р;

трыма́ць за я. — держа́ть за язы́к;

~ка́мі абмыва́ць — языка́ми обмыва́ть;

я. гла́дка хо́дзіць — язы́к хорошо́ подве́шен (приве́шен);

сарва́лася (зляце́ла) з ~ка́ — сорвало́сь (слете́ло) с языка́;

я. заплята́ецца — язы́к заплета́ется;

трыма́ць я. за зуба́мі — держа́ть язы́к за зуба́ми;

трыма́ць я. на пры́вязі — держа́ть язы́к на при́вязи;

цяля́ты я. аджава́лі — язы́к проглоти́л;

чорт пацягну́ў за я. — (каго) чёрт дёрнул за язы́к (кого);

не сыхо́дзіць у людзе́й з ~ка́ — стать при́тчей во язы́цех;

я. не паваро́чваецца сказа́ць — язы́к не повора́чивается сказа́ть;

адсо́хні мой я., калі́...; хай мой я. адсо́хне, калі́... — отсо́хни у меня́ язы́к, е́сли...;

я. не завя́жаш — посл. на чужо́й рото́к не наки́нешь плато́к;

я. да Кі́ева давядзе́ — посл. язы́к до Ки́ева доведёт;

я. мой — во́раг мой — посл. язы́к мой — враг мой;

на ~ку́ мёд, а на сэ́рцы лёд — посл. на языке́ медо́к, а на се́рдце ледо́к;

каро́ва ~ко́м зліза́ла — погов. коро́ва языко́м слиза́ла;

~ко́м мялі́, а рука́м во́лі не дава́й — погов. языко́м мели́, а рука́м во́ли не дава́й;

галава́ з пакло́нам, я. з прыгаво́ркай — погов. голова́ с покло́ном, язы́к с пригово́ром;

што ў цвяро́зага наўме́, то́е ў п’я́нага на ~ку́ — посл. что у тре́звого на уме́, то у пья́ного на языке́;

гавары́ць я. не балі́ць — посл. говори́ть язы́к не боли́т; язы́к без косте́й;

я. не кало́да, ве́дае, што сало́дка — погов. язы́к не лопа́тка, зна́ет, что сла́дко

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

język

м.

1. язык;

2. мова;

język ojczysty (obcy) — родная (замежная) мова;

znaleźć wspólny język — знайсці агульную мову;

język literacki — літаратурная мова;

język potoczny — гутарковая мова;

dostać się na ~i — трапіць на язык;

wziąć kogo na ~i — пляткарыць аб кім; разводзіць плёткі пра каго;

język go świerzbi — у яго свярбіць язык;

mieć co na końcu ~a — мець што на кончыку языка;

schwytać ~a уст. вайск. дастаць языка;

ugryźć się w język — прыкусіць (закусіць) язык;

z wywieszonym ~iem — высунуўшы (высалапіўшы) язык;

trzymać język za zębami — трымаць язык за зубамі; маўчаць

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

чёрный

1. прил., в разн. знач. чо́рны;

чёрная кра́ска чо́рная фа́рба;

чёрный хлеб чо́рны хлеб;

чёрный шрифт чо́рны шры́фт;

чёрная металлу́рги́я чо́рная металу́ргія;

чёрный пар с.-х. чо́рны папа́р;

чёрное де́рево чарнадрэ́ва;

чёрный лес чо́рны лес;

чёрный ход чо́рны ход;

чёрные мы́сли чо́рныя ду́мкі;

чёрная рабо́та чо́рная рабо́та;

чёрная би́ржа чо́рная бі́ржа;

2. (курной) ку́рны; чо́рны;

чёрная ба́ня ку́рная (чо́рная) ла́зня;

3. сущ. (темнокожий) чо́рны, -нага м.;

◊

чёрная доска́ чо́рная до́шка;

чёрные спи́ски чо́рныя спі́сы;

на чёрный день на чо́рны дзень;

держа́ть кого́-л. в чёрном те́ле трыма́ць каго́-не́будзь у чо́рным це́ле;

чёрная ко́шка пробежа́ла ме́жду ни́ми чо́рная ко́шка прабе́гла памі́ж і́мі;

чёрным по бе́лому чо́рным па бе́лым;

ви́деть всё в чёрном све́те ба́чыць усё ў чо́рным святле́;

черны́м-черно́ а) (очень черно) чо́рна-чо́рна, чарню́сенька; б) (очень много) аж чо́рна.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

цень, ‑ю, М ‑і і (у) цяні́, м.

1. Прастора, заслоненая чым‑н. ад сонца. Нам ясна стане ў гэты дзень, Што зелень уся без Сонца згіне, Што толькі з Сонцам дораг цень! Грамыка. // Цемната, змрок. Начны цень. Вячэрні цень. □ Сонечныя прам[я]ні пранізваюць лясны цень, але воблакі час ад часу закрываюць сонца. Пестрак.

2. Цёмны адбітак прадмета на чым‑н., пры ўмове асвятлення з процілеглага боку. Калі ішоў Яўген па вуліцы, цень яго гойдаўся, паласкаўся ў мізэрным водбліску месяца. Баранавых. Полымя свечак ківалася, і на сценах і столі скакалі дзіўныя цені. Арабей. // перан. Пра таго, хто ўвесь час ходзіць за кім‑н., падпарадкоўваецца каму‑н. Раней [Шохан] быў ценем Мудрыка, хадзіў толькі з ім, ва ўсім яму падтакваючы. Навуменка. // перан.; чаго або які. Адлюстраванне ўнутранага стану (трывогі, смутку, болю і пад.). Як толькі вочы яго [Грэчкі] ажылі, на твары лёг пакутны цень. Мележ. Па Толевым твары прабег цень смутку. Якімовіч.

3. перан.; чаго. Слабы след, адбітак чаго‑н.; напамінак аб чым‑н. Умеў.. [Чорны] зрабіць заўвагу, паправіць, перасцерагчы так, што ў гэтым не было і ценю крыўднага. Мележ. Васіль таксама не вельмі паважаў лесніка. Ужо даўно ляжаў між імі чорны цень узаемнай нянавісці. Колас. // Пра верагоднасць пагрозы чаго‑н. Каб дзеці вольныя раслі, — Вайны прагонім цень! Агняцвет. Чорнай хмарай не заслоніць межы Цень злавесны атамнай вайны. Звонак.

4. Невыразныя ў цемры абрысы постаці, фігуры каго‑н. Ля акопаў зашасталі цені. Хтосьці прысеў перад брустверам Валодзевага акопчыка. Навуменка. У лесе мільгануў цень нейкага невялікага звера. Маўр.

5. Пра каго‑н. вельмі аслабленага, худога. Як .. [Косця] зблажэў і аслабеў! Проста не чалавек, а цень... Ваданосаў.

6. Спец. Месца на малюнку, карціне, якое перадае найменш асветленыя ўчасткі чаго‑н. Пакласці цені. Ігра святла і ценю.

7. Здань, дух мерцвяка. Усе асноўныя сцэны П. Малчанаў выконвае з вялікім майстэрствам: дыялог Гамлета з ценем бацькі, сцэна «мышалоўкі», маналог «быць ці не быць», сцэна пахавання Афеліі і інш. «Беларусь».

•••

Кідаць цень на каго-што гл. кідаць.

Навесці цень на ясны дзень гл. навесці.

У цяні — а) непрыкметным, непрыкмечаным (быць, заставацца, трымацца); б) без асаблівай увагі, на заднім плане (пакідаць, трымаць каго‑, што‑н.).

Як цень — неадчэпна (хадзіць за кім‑н.).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

хоць злучн і часц

1. (нават; калі жадаеце) sogár, selbst, méinetwegen, von mir aus; wenn Sie wóllen;

вы мо́жаце трыма́ць гэ́тую кні́гу хоць ме́сяц Sie können dieses Buch méinetwegen [sogár, selbst] den gánzen Mónat behálten;

хоць цяпе́р méinetwegen sofórt;

хоць сёння, хоць за́ўтра ob héute, ob mórgen;

2. (прынамсі) wenn auch nur, nur, wénigstens; doch;

калі́ не мне, то хоць майму́ бра́ту wenn (schon) nicht für mich, dann wénigstens für méinen Brúder;

на гэ́та мне трэ́ба хоць два дні dafür bráuche ich wénigstens zwei Táge;

3. obwóhl, obschón, obgléich, wenn auch;

хоць і по́зна, але́ ж я прыйду́ ich komme, obwóhl es spät ist;

4.:

хоць бы wenn … doch (+ conj);

хоць бы ён хутчэ́й прыйшо́ў wenn er doch schnéller käme;

хоць забі́, не ве́даю разм schlag mich tot, ich weiß es (trótzdem) nicht;

хоць куды́! разм tüchtig, fein, vórtrefflich!;

мо́кры, хоць вы́круці разм zum Áus(w)ringen nass;

яму́ хоць бы што разм er macht sich nichts daráus; es ist ihm egál [schnúppe (разм)]

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

charge

[tʃɑ:rdʒ]

1.

v.t.

1) зараджа́ць (гарма́ту, батарэ́ю)

2) даруча́ць; абавя́зваць

3) цані́ць; ацэ́ньваць

What do you charge for it? — Ко́лькі Вы за гэ́та про́сіце? Ко́лькі гэ́та кашту́е?

4) дава́ць указа́ньні; зага́дваць, патрабава́ць, вымага́ць; дамага́цца

He charged us to keep the plan secret — Ён загада́ў нам трыма́ць плян у сакрэ́це

5) Milit. напада́ць, атакава́ць

6)

а) запі́сваць у доўг

б) даваць на паве́р

Charge it please! — Калі́ ла́ска, на паве́р!

7) абвінава́чваць, вінава́ціць

to charge with murder — абвінава́ціць у забо́йстве

8) наладо́ўваць

2.

n.

1) зара́д -у m.; набо́й -ю m.

2)

а) зада́ньне n.; абавя́зак -ку m., адка́знасьць f.

to be in charge — быць адка́зным

б) цяжа́р -у m.

to be a charge on someone — быць цяжа́рам для каго́

3) зага́д -у m., прадпіса́ньне n.

4) дагля́д -у m., апе́ка f.

5) абвінава́чаньне n.

6) кошт -у m., выда́ткі pl.

7) Milit. ата́ка f.

•

- charge off

- charge oneself with

- charge up

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)

ве́цер (род. ве́тру) м. ве́тер;

○ ру́жа вятро́ў — метеор. ро́за ветро́в;

◊ ад (з) ве́тру валі́цца — от ве́тра вали́ться;

ве́трам падшы́ты (падбі́ты) — подби́тый ве́тром;

ве́трам пайсці́ — пра́хом пойти́;

в. гуля́е ў кішэ́ні — ве́тер свисти́т в карма́нах;

в. у галаве́ — ве́тер в голове́;

спадаро́жнага ве́тру! — попу́тного ве́тра!;

вы́кінуць гро́шы на в. — вы́бросить де́ньги на ве́тер;

з ве́тру вяро́ўкі віць — нести́ (поро́ть) ахине́ю (дичь, вздор, ерунду́, галиматью́, чепуху́, чушь);

з лёгкім ве́трам! — попу́тного ве́тра!, ска́тертью доро́га!;

кі́даць (пуска́ць) сло́вы на в. — броса́ть (пуска́ть) слова́ на ве́тер;

куды́ в. дзьме — куда́ ве́тер ду́ет;

куды́ в., туды́ і ён (яна́) — ирон. куда́ ве́тер ду́ет;

на ўзвей в. (пусці́ць) — пусти́ть на ве́тер;

на ўзвей в. (гавары́ць) — говори́ть зря (напра́сно), болта́ть;

трыма́ць нос па ве́тры — держа́ть нос по́ ветру;

шука́й ве́тру ў по́лі — ищи́ ве́тра в по́ле; ищи́ свищи́;

як ве́трам змяло́ — как ве́тром сду́ло;

які́м ве́трам зане́сла (прыне́сла)? — каки́м ве́тром (каки́ми ветра́ми) занесло́?

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

ка́мень м., в разн. знач. ка́мень;

ву́ліца вы́брукавана ~нем — у́лица вы́мощена ка́мнем;

ля даро́гі ляжа́ў вя́лікі к. — у доро́ги лежа́л большо́й ка́мень;

магі́льны к. — моги́льный ка́мень;

камяні́ ў пе́чані — ка́мни в пе́чени;

○ кашто́ўны к. — драгоце́нный ка́мень;

ві́нны к. — ви́нный ка́мень;

◊ к. на душы́ (на — сэ́рцы) ка́мень на душе́ (на се́рдце);

~нем ле́гчы — ка́мнем лечь;

~нем упа́сці — ка́мнем упа́сть;

як к. у ваду́ — как ка́мень в во́ду;

як к. на шы́і — как ка́мень на ше́е;

трыма́ць к. за па́зухай — держа́ть ка́мень за па́зухой;

~ня на ~ні не пакі́нуць — ка́мня на ка́мне не оста́вить;

краевуго́льны к. — краеуго́льный ка́мень;

про́бны к. — про́бный ка́мень;

к. спатыкне́ння — ка́мень преткнове́ния;

філасо́фскі к. — филосо́фский ка́мень;

пад ляжа́чы к. вада́ не цячэ́ — посл. под лежа́чий ка́мень вода́ не течёт;

сэ́рца не к. — погов. се́рдце не ка́мень;

найшла́ каса́ на к. — погов. нашла́ коса́ на ка́мень;

на адны́м ме́сцы і к. абраста́е — посл. на одно́м ме́сте и ка́мень обраста́ет

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)