са́мый мест.

1. в разн. знач. м. са́мы (ж. са́мая, ср. са́мае); мн. са́мыя;

э́та са́мая кни́га гэ́та са́мая кні́га;

тот же са́мый той жа са́мы;

у са́мого мо́ря каля́ (ля) са́мага мо́ра;

в са́мый разга́р рабо́ты у са́мы разга́р пра́цы (рабо́ты);

с са́мого нача́ла з са́мага пача́тку;

у са́мой стены́ каля́ са́май сцяны́;

са́мая середи́на са́мая сярэ́дзіна;

са́мый че́стный са́мы сумле́нны;

са́мая гу́ща са́мая гу́шча;

в са́мую распу́тицу у са́мую бе́здараж;

2. (сам по себе) м. сам (ж. сама́, ср. само́); мн. са́мі;

са́мый э́тот факт ра́дует меня́ сам гэ́ты факт ра́дуе мяне́;

само́е его́ молча́ние дока́зывает, что он не прав само́ яго́ маўча́нне дака́звае, што не яго́ пра́ўда;

◊

в са́мом де́ле сапраўды́;

в са́мый раз са́мы раз;

на са́мом де́ле на са́май спра́ве;

са́мое вре́мя са́мая пара́, са́мы час;

по са́мые у́ши па са́мыя ву́шы.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

time​1 [taɪm] n.

1. час;

all the time уве́сь час;

for a long/short time до́ўга/нядо́ўга;

in half the time у два разы́ хутчэ́й;

kill time марнава́ць час

2. гадзі́на;

(at) what time? а яко́й гадзі́не?;

What’s the time? Колькі часу?

3. пара́, тэ́рмін;

at the time тады́, у той час;

it’s time to go to bed час кла́сціся спаць

4. раз;

every time ко́жны раз

5. эпо́ха, перы́яд;

at my time of life на маі́м вяку́

6. mus. тэмп, такт

♦

ahead of time датэрміно́ва;

at all times заўсёды;

at a time за адзі́н раз, адра́зу;

at one time адно́йчы; не́калі;

at other times і́ншым ра́зам, у і́ншы час;

at times ча́сам;

be behind time спазні́цца;

be behind the times адста́ць ад мо́ды;

for a time ненадо́ўга;

for the time being паку́ль што;

from time to time зноў і зноў; калі́-некалі́;

have a good time до́бра право́дзіць час; ба́віцца;

it is high/about time даўно́ наспе́ў час;

in time неўзаба́ве; до́сыць ху́тка;

in good time у такт; сваі́м ча́сам;

in no time імгне́нна, во́бмігам;

in one’s own good time у свой час;

on time своечасо́ва; у пару́;

keep good time спра́ўна ісці́ (пра гадзіннік);

many a time мно́га разо́ў, ча́ста, часцяко́м;

nine times out of ten ама́ль заўжды́;

take one’s time не спяша́цца;

time after time час ад ча́су; раз-по́раз;

time and again зноў і зноў

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

гара́чы

1. горя́чий;

г. прас — горя́чий утю́г;

г. чай — горя́чий чай;

2. горя́чий, жа́ркий; (о погоде — ещё) зно́йный;

~чае ле́та — горя́чее (жа́ркое, зно́йное) ле́то;

~чае со́нца — горя́чее (жа́ркое) со́лнце;

3. перен. горя́чий; жа́ркий;

~чыя спрэ́чкі — горя́чие (жа́ркие) спо́ры;

убо́рка — ~чая пара́ на вёсцы — убо́рка — горя́чая пора́ в дере́вне;

4. горя́чий; вспы́льчивый;

г. хара́ктар — горя́чий (вспы́льчивый) хара́ктер;

г. конь — горя́чая ло́шадь;

5. горя́чий, стра́стный, пла́менный, пы́лкий; жа́ркий;

~чая любо́ў — горя́чая (стра́стная, пла́менная, пы́лкая) любо́вь;

г. пацалу́нак — горя́чий (стра́стный, пла́менный, пы́лкий, жа́ркий) поцелу́й;

6. тех. горя́чий;

~чая апрацо́ўка мета́лаў — горя́чая обрабо́тка мета́ллов;

◊ пад ~чую руку́ — под горя́чую ру́ку;

вы́паліць ~чым жале́зам — вы́жечь калёным желе́зом;

~чая галава́ — горя́чая голова́;

~чая кроў — горя́чая кровь;

па ~чых сляда́х — по горя́чим следа́м, по горя́чему сле́ду;

г. пункт — горя́чая то́чка;

усы́паць ~чых — всы́пать горя́чих;

у ~чай вадзе́ купа́ны — погов. до трёх не говори́;

куй жале́за, паку́ль ~чае — посл. куй желе́зо, пока́ горячо́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

Mund

m -(e)s, Münder

1) рот, ву́сны

(wie) aus éinem ~ — у адзі́н го́лас, аднагало́сна

~ hálten*! — груб. маўча́ць!

ein paar ~ voll — па́ра [не́калькі] кава́лкаў [глытко́ў]

◊ er ist nicht auf den ~ gefállen — ён сло́ва не пазыча́е, ён спры́тны на язы́к

kein Blatt vor den ~ néhmen* — гавары́ць не саро́меючыся

den ~ áuftun* — раскры́ць рот

éinen gróßen ~ háben — хвалі́цца

in áller (Léute) ~ sein — стаць пагало́скай, не сыхо́дзіць у людзе́й з языка́

j-m den ~ stópfen — заткну́ць каму́-н. рот (прымусіць замаўчаць)

j-m nach dem ~е réden [spréchen*] — падда́кваць [ліслі́віць] каму́-н.

j-m das Wort vom [aus dem] ~ néhmen* — перахапі́ць сло́ва ў каго́-н.; перабі́ць каго́-н.; прадугада́ць чыю́-н. ду́мку

an j-s ~ hängen* — глядзе́ць каму́-н. у рот, слу́хаць каго́-н. стаі́ўшы дых

2) ду́ла (вінтоўкі)

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)

ко́сць ж., в разн. знач. кость;

перало́м ко́сці — перело́м ко́сти;

слано́вая к. — слоно́вая кость;

гуля́ць у ко́сці — игра́ть в ко́сти;

◊ ску́ра ды ко́сці — ко́жа да ко́сти;

к. ад ко́сці — кость от ко́сти;

даць у ко́сці — всы́пать; дать взбу́чку;

да касце́й (прамо́кнуць, праме́рзнуць, праня́ць і да т.п.) — до косте́й (промо́кнуть, промёрзнуть, проня́ть и т.д.);

на касця́х — на костя́х;

перамыва́ць ко́сці — перемыва́ть ко́сти;

ле́гчы касцьмі́ — лечь костьми́;

уе́сціся ў ко́сці — осточерте́ть, въе́сться в печёнки;

злажы́ць ко́сці — лечь костьми́, сложи́ть го́лову;

на жыво́й ~ці мя́са нарасце́ — погов. на живо́й кости́ мя́со нарастёт;

адны́ ко́сці — ко́жа да ко́сти; одни́ ко́сти;

касце́й не сабра́ць — косте́й не собра́ть;

да мо́згу касце́й — до мозга́ косте́й;

язы́к без касце́й — язык без косте́й;

ко́сці па́рыць — лежа́ть в земле́;

к. у го́рле — кость в го́рле;

ад цяпло́сці не баля́ць ко́сці — посл. пар косте́й не ло́мит;

куды́ груга́н касце́й не занясе́ — погов. куда́ во́рон косте́й не занесёт;

па́ра касце́й не ло́міць — посл. пар косте́й не ло́мит

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

падысці́, падыду, падыдзеш, падыдзе; пр. падышоў, ‑шла, ‑ло; заг. падыдзі; зак.

1. Ідучы, наблізіцца да каго‑, чаго‑н. Хлопчыкі падышлі ўжо блізка да агародаў, як учулі плач на ўскраі вёскі. Лынькоў. Ноччу, павольна пасоўваючыся,.. [зубры] падышлі непрыкметна пад самы лагер. В. Вольскі. // Пад’ехаць, наблізіцца (пра машыну, поезд і пад.). [Задруцкі] падаўся да экскаватара — падышоў чарговы самазвал. Дадзіёмаў. [Нілаўна:] — Тузануць за шнур я павінна была тады, калі падыдзе поезд. Якімовіч. // Разм. Прыйсці, прыбыць куды‑н. Тым часам падышлі яшчэ трое чыгуначнікаў з вакзала ды два хлапцы з горада. Мурашка. Час ад часу.. [Мартын] пазіраў у акно і хваляваўся. Павінен быў падысці сын. Ракітны. // перан. Надысці, настаць (пра час, падзею і пад.). Хлеб запах суха і кісла — так, як пахне ён, паляжаўшы ў торбе паўдня на полі, пакуль не даарэцца загон і не падыдзе пара есці. Чорны. Неўзаметку падышлі экзамены. Васілевіч.

2. Прайсці крыху. За.. [Грушэўскім] крыху падышлі сябрукі, але хутка адсталі: ён ім больш не таварыш! Карпюк.

3. Прыблізіцца да чаго‑н., дайсці да мяжы чаго‑н. (пра дарогу, раку, ваду і пад.). Вада падышла да агародаў. □ Хмызняк бліжэй падышоў да рэчкі, голыя мясціны пакрыліся асакой. Дуброўскі.

4. перан. Прыступіць да чаго‑н., узяцца за якую‑н. справу. Заўважыўшы, што Васіль верыць яму, Андрэй падышоў здалёк і да галоўнага. Пальчэўскі. // Паставіцца пэўным чынам да чаго‑н. — Як бачыце, таварышы, справа вельмі сур’ёзная і падысці да яе мы павінны па-сур’ёзнаму. Васілевіч.

5. Здолець заваяваць чыё‑н. давер’е, выклікаць прыхільнасць каго‑н. да сябе. Малады настаўнік стараўся, наколькі мог, бліжэй падысці да дзіцячай душы, заслужыць давер’е вучняў. Колас. [Чубок:] — Пагавары з Кацяй, парай ёй не спяшацца. Далікатна падыдзі да яе... А там відаць будзе. Гаўрылкін.

6. Падняцца, павялічыцца (пра цеста). [Цеста] падышло, паднялося над дзежамі і нагадвала вялізныя шапкі грыбоў. Васілеўская. — Хлеб падышоў, — сказала аднойчы раніцай маці, — а пячы няма на чым — на дрывотні адна сырызна. Курто.

7. Быць прыдатным, адпаведным каму‑, чаму‑н. па сваіх памерах, якасці, форме. Кажуха ў мяне не было. Але мне добра падышла матчына куртка на ваце. Якімовіч. Хоць з бядой папалам, аднак падышла да галавы кепачка дзесяцігадовага Алёшкі. Брыль. [Сашка] падумаў аб сабе, што яму бадай лепш падышла б не цывільная, а вайсковая адзежа. Чорны.

•••

Гады падышлі гл. год.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сало́дкі, ‑ая, ‑ае.

1. Які мае прыемны смак, уласцівы цукру, мёду і пад. Салодкія яблыкі. □ То была пара, калі маладыя бярозкі брынялі салодкім сокам. Гартны. Мёд быў надзвычай салодкі. Ён быў яшчэ саладзейшым ад таго, што самі ж [Піліпчык і Васілька] яго дасталі, самі знайшлі. Лынькоў. // У назвах некаторых раслін. Салодкі перац. Салодкі лубін. // Свежы, не кіслы, не кансерваваны. Салодкія агуркі. □ Елі [мужчыны] салодкае малако з хлебам поўнымі конаўкамі. Пташнікаў. // Прыгатаваны з цукрам або з мёдам. Салодкі пірог.

2. у знач. наз. сало́дкае, ‑ага, н. Страва, црыгатаваная з цукрам, варэннем, мёдам і пад., а таксама цукеркі, кандытарскія вырабы. Знае лес І знае сад, Што салодкаму ён [Паўлуша] рад. Муравейка. — Я думаў — можа ты любіш салодкае? — намагаючыся знайсці сваю струнку паводзін, сказаў Бягун. Кулакоўскі. // Страва, якая падаецца на дэсерт. [Граноўская] пачаставала Надзейку салодкім, а мужчынам прапанавала яшчэ выпіць. Гурскі.

3. Разм. Смачны, багаты (пра яду). У чужых руках пірог і з хрэнам салодкі, — ужо больш, нервова сказала Ірына. Новікаў.

4. перан. Разм. Поўны дастатку, задаволення, шчасця, радасці (пра жыццё, лёс). [Алесь:] — Ці гэта.. [сыны] такімі ўрадзіліся, ці гэта што іншае? [Павал:] — Яны ўрадзіліся такімі, якім ім трэба было. А што не ладзяць з сабою і са мною, дык з салодкага жыцця сварыцца ні з кім чалавек не будзе. Чорны. Брыль пражыў цяжкое дзяцінства, не салодкія маладыя гады, але захаваў добрае сэрца. «ЛіМ».

5. перан. Прыемны, які прыносіць задавальненне, асалоду. Салодкі сон. □ Прыемна і мякка цікае гадзіннік, і ў салодкай дрымоце мрояцца розныя сны. Дуброўскі. Красавік — Абуджэнне салодкіх трывог, Прадчуванне грымот, Навальніц і маланак. Звонак. Там [у горадзе] панавалі агонь і дым. Яны як бы паглыналі ўсё.. жыццё Васіля: і летнія вечары над вадою, і салодкія пацалункі Агаты, і тое, што было збудавана яго рукамі... Няхай. // Прыемны на ўспрыманне (пра голас, гукі, пах і пад.). Голас, [«кавалера»] быў вельмі прыемны, пранізваў салодкім агнём усю.. істоту [Ядвігі]. Бядуля. Дык гэта ж унучак ужо ў мяне! Бачыш, Карн? Радасць якая! — сыпала.. [Палагея] салодкімі словамі. Шамякін.

6. перан. Празмерна далікатны, занадта ласкавы. [Казік:] — Куды падзелася яго [Віктара] ранейшая салодкая манера, ліслівасць, ветлівы аптымізм. Машара. // Які выражае ліслівасць, карыслівую дагодлівасць. Салодкія абяцанні. □ Лепш горкая праўда, чым салодкая мана. Новікаў. Салодкай песні век не вер, Пакуль не разбярэшся — хто спявае. Корбан.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

дух, ‑у і ‑а, м.

1. ‑у. Псіхічныя здольнасці; свядомасць. У здаровым целе здаровы дух. □ На спатканне песням волі Дух мой рвецца і ляціць. Колас. // У матэрыялістычнай філасофіі — свядомасць як асобая ўласцівасць высокаарганізаванай матэрыі. Маркс і Энгельс, утрымаўшы думку Гегеля аб вечным працэсе развіцця, адкінулі прадузяты ідэалістычны погляд; звярнуўшыся да жыцця, яны ўбачылі, што не развіццё духу тлумачыць развіццё прыроды, а наадварот — дух трэба растлумачыць з прыроды, матэрыі... Ленін. // У ідэалістычнай філасофіі — нематэрыяльная першааснова ўсіх рэчаў і з’яў. // Па рэлігійных поглядах — бессмяротная нематэрыяльная, боская першааснова ў чалавеку; тое, што і душа. Дух у забойцы — чорная сажа... Колас.

2. ‑у. Унутраны стан, настрой, маральная сіла чалавека ці калектыву. Дух войска. Упадак духу. Пад’ём духу. □ Як ні шкадаваў дзед стрэльбу, але каб падтрымаць бадзёры дух у свайго таварыша, ён кінуўся ў рогат. Лынькоў.

3. ‑у. Характэрныя ўласцівасці, сутнасць, унутраны сэнс чаго‑н. Дух закону. Дух новага жыцця. // чаго або які. Настрой, тое, што вызначае склад думак, паводзіны. Ваяўнічы дух. Дух супярэчнасцей.

4. ‑а. У міфалагічных і рэлігійных уяўленнях — бесцялесная, звышнатуральная істота, якая прымае ўдзел у жыцці прыроды і чалавека. Добры дух. □ Я верую ў духа, З якога дапамогай Намераў гэтак многа. Крапіва. Вольны я, бы дух палёў. Колас.

5. ‑у, Разм. Дыханне. Перавесці дух. □ «Валодзя-а-а!».. — крыкнуў я з вярбы, але вецер забіў мне дух. Бажко.

6. ‑у. Разм. Паветра. Праколаная камера спускала дух. Ермаловіч. // Гарачае паветра або пара (у печы, у лазні). Паставіць гаршчок у дух. Даць больш духу.

7. ‑у. Разм. Пах. [Капусту] засыплюць соллю з чорным кмінам І зоркамі чырвонай смачнай морквы, Там-сям антонаўку для духу кінуць. Караткевіч. [Клопікаў] старанна выпрасаваў свае лепшыя уборы і, каб перабіць моцны нафталінавы дух ад іх, спляжыў на с[урдут] цэлую бутэлечку адэкалону. Лынькоў.

8. у знач. прысл. ду́хам. Разм. Хутка, мігам. Марцін на двор імчыцца духам І зараз зноў сюды ідзе. Колас.

•••

Адным духам — тое, што і адным дыхам (гл. дых).

Выматаць духі гл. выматаць.

Дух вон з каго — раптоўна памёр.

Дух заняло (захапіла) гл. заняць.

Дух заняўся — стала цяжка дыхаць.

Духу баяцца гл. баяцца.

Заняпасці духам гл. заняпасці.

Затаіць дух гл. затаіць.

Злы (нячысты) дух — чорт, нячысцік, д’ябал.

Каб і духу (твайго, яго, яе) не было дзе гл. быць.

Набрацца духу гл. набрацца.

Падаць духам гл. падаць.

Перавесці дух гл. перавесці.

Святы дух — паводле хрысціянскага веравучэння, адна з асоб святой тройцы.

Святым духам — невядома чым, нічым (жыць, існаваць).

Што (колькі) ёсць духу — а) вельмі хутка (бегчы, ехаць і пад.); б) вельмі моцна (крычаць і пад.).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

тра́піць сов.

1. попа́сть, угоди́ть;

т. ка́менем у шы́бу — попа́сть (угоди́ть) ка́мнем в стекло́;

2. (пройти куда-л.) попа́сть;

т. у дом — попа́сть в дом;

3. (у што) попа́сть; оказа́ться (в чём);

т. у бяду́ — попа́сть в беду́;

т. у небяспе́ку — оказа́ться в опа́сности;

4. (на работу, учёбу и т.п.) попа́сть;

т. у авія́цыю — попа́сть в авиа́цию;

5. угоди́ть, угада́ть;

т. на вясе́лле — угоди́ть на сва́дьбу;

◊ т. у ла́пы (ру́кі) — попа́сть в ла́пы (ру́ки);

т. у тон — попа́сть в тон;

т. на во́чы — попа́сться на глаза́;

т. у пераплёт — попа́сть в переплёт;

т. у нямі́ласць — попа́сть в опа́лу;

т. па́льцам у не́ба — попа́сть па́льцем в не́бо;

т. у кіпцюры́ — (чые) попа́сть в ко́гти (кому);

т. у па́стку — попа́сть в лову́шку;

т. пад руку́ — (каму) попа́сться по́д руку (кому);

т. на язы́к — (каму) попа́сть на язы́к (кому);

т. пад нож — попа́сть под нож;

т. у по́ле зро́ку — попа́сть в по́ле зре́ния;

т. у абцугі́ — попа́сть в кле́щи;

т. у гісто́рыю — попа́сть (вли́пнуть) в исто́рию;

~піў лы́сы на пляшы́вага — посл. два сапога́ — па́ра;

~піў у не́рат — ні ўзад ні ўпе́рад — погов. ни туда́ ни сюда́;

~піў як лісі́ца ў саладу́ху — погов. попа́л как кур во́ щи

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

са́мы, ‑ая, ‑ае; займ. азначальны.

1. Ужываецца пры ўказальных займенніках «той», «гэты» для іх удакладнення ў значэнні: якраз, менавіта. З другога ж боку, гэты самы гук, драпежны і злосны, памагаў.. [Сяргею] крыху агледзецца і больш-менш пэўна вызначыць сваё становішча. Колас. // Ужываецца пры асабовых займенніках, каб падкрэсліць, што гэта і ёсць тая асоба, пра якую ідзе гаворка. [Мужчына:] Гэта ж Гудовіч! [Жанчына:] Ён самы. Крапіва. [Маеўскі:] — Сяргей Фядотавіч?! [Прыборны:] — Ён самы. Шамякін.

2. Пры назоўніках са значэннем месца, прасторы або часу ўдакладняе прасторавую або часавую мяжу дзеяння. Па самыя гусеніцы зарыўся ў тваністы бераг перакулены танк. Лынькоў. У жнівеньскую поўнач, як і тады [даўно], гэтая зорка свеціць над самай тваёй галавой. Навуменка. Ужо на самым світанні прыляцелі падзяўбці насення шэрыя курапаткі. Ігнаценка. // У спалучэнні з назоўнікамі «рыба», «грыбы», «ягады» і пад. азначае: мноства. Цяпер самыя грыбы. □ — Адтуль, адтуль заходзь — там самая рыба ходзіць! — радзіць дзед. Лынькоў. // Пры назоўніках «час», «мера», «раз» і пад. азначае: іменна такі, які патрэбен, падыходзіць. Самая пара была ісці дамоў. М. Стральцоў.

3. З назоўнікамі месца і часу выражае гранічна высокую ступень праяўлення ў іх якой‑н. уласцівасці. Жыта канчала налівацца, нават на ўзгорках, далей ад лесу, на самым санцапёку месцамі ледзь-ледзь яно запалавела. Чорны. [Міхась:] — Арол! Ведае, чым узяць народ. За такім камандзірам кожны ў самае пекла пойдзе. Машара. // Пры назоўніках колькасці і меры абазначае крайнюю ступень колькасці. Самы мінімум. □ [Турсевіч і Лабановіч] лічылі, што ведаюць адзін аднаго да самых што ні ёсць маленькіх дробязей. Колас. // Пры назоўніках, якія абазначаюць крайнія межы ў часе або прасторы. Самы пачатак. Да самага канца. На самым версе. У самым нізе. □ Ладымер і ўсе ў нас ведаюць Костуся з самых малых дзён яго. Чорны. А мора падкідвае раз’юшаныя хвалі ў самае неба. Бядуля.

4. У спалучэнні з якаснымі прыметнікамі служыць для ўтварэння найвышэйшай ступені. Кузьма быў самы вясёлы на сяле чалавек і гарманіст адменны. Кавалёў. Самы большы той шчупак, што з кручка сарваўся. Прыказка. // У спалучэнні з якаснымі прыметнікамі выражае значэнне: звычайны, натуральны. Міхась нагнуўся і ўбачыў у густой траве... аўтамат. Самы сапраўдны баявы аўтамат... Якімовіч. // Разам з адноснымі прыметнікамі часавага і прасторавага значэння ўказваюць на грапічную мяжу прыметы. У самую апошнюю хвіліну. Самая крайняя хата. □ Мікуцева поле самае бліжэйшае ад калгаснага. Чорны.

5. Тое, што і сам (у 1, 2 знач.). Самы горад акружае прыгожае каменнае ўзбярэжжа, дзе заўсёды прагульваецца шмат вясёлых, шчаслівых людзей. Маўр. Яна рванула канверт гэтак, што парвала самы ліст. Чорны.

•••

Над самым вухам гл. вуха.

На самай справе гл. справа.

На тым самым месцы сесці гл. сесці.

Пад самым носам; перад самым носам гл. нос.

Папасці ў самую кропку гл. папасці.

Па самую завязку гл. завязка.

Самае малое гл. малы.

Самы раз; у самы раз гл. раз.

Самы той! (іран.) — азначае: не на таго напалі.

Самы час гл. час.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)