сустрэчны, і стрэчны, .

  1. Які рухаецца насустрач.

    • С. цягнік.
    • С. вецер.
    • Ніхто з сустрэчных (наз.) не спыніўся.
    • Першы с. (наз. хто трапіцца, выпадковы).
    • С. (наз.) і папярэчны (любы, без разбору чалавек, усякі).
  2. Які адбываецца пры сустрэчы, пры руху з двух бакоў.

    • С. бой.
    • С. агонь.
  3. Які даецца ў адказ на што-н.

    • С. план.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

салдат, , м.

  1. Радавы ваеннаслужачы сухапутнага войска, а таксама ваеннаслужачы наогул.

    • С. музычнага ўзвода.
  2. перан. Ваенны чалавек, воін.

    • Мой тата — стары с.

    • С. рэвалюцыі (той, хто прысвяціў сваё жыццё справе рэвалюцыі; высок.).
    • Лясныя салдаты (партызаны).

|| памянш. салдацік, .

  • Скакаць у ваду салдацікам (стоячы, у стаячым становішчы).
  • Алавяны с. (дзіцячая цацка — фігурка салдата).

|| прым. салдацкі, .

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

высакародны, .

  1. З высокімі маральнымі якасцямі, крыштальна чысты, велікадушны.

    • В. чалавек.
  2. Узвышаны, асвячоны высокай мэтай.

    • В. ўчынак.
    • Высакародныя мэты.
  3. Выключны па сваіх якасцях, прыгажосці.

    • Высакародная прастата ліній.
    • Высакародныя манеры.
  4. Ужыв. ў складзе розных тэрмінаў для абазначэння парод, разрадаў, якія чым-н. выдзяляюцца.

    • В. алень.
    • Высакародныя металы (золата, серабро, плаціна).

|| наз. высакароднасць, і высакародства, .

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

дзесятка, , ж.

  1. Лічба 10.

    • Трапіць у дзесятку (дакладна ў цэнтр мішэні).
  2. Назва чаго-н., што змяшчае ў сабе дзесяць адзінак, напр. група з дзесяці чалавек, ігральная карта з дзесяццю ачкамі.

  3. Назва чаго-н., абазначанага лічбай 10 (разм.).

    • Паехаў на дзесятцы (на трамваі, тралейбусе, аўтобусе пад № 10).
  4. Тое, што і дзесяцірублёўка (разм.).

    • Размяняць дзесятку.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

упарты, .

  1. Вельмі ўстойлівы, паслядоўны ў ажыццяўленні чаго-н., які ажыццяўляецца цвёрда і паслядоўна.

    • У. чалавек.
    • Упартая барацьба.
    • Аказваць упартае супраціўленне.
  2. Незгаворлівы, які імкнецца рабіць толькі па-свойму, наперакор каму-н.

    • У. як асёл.
    • Факты — упартая рэч (супраць фактаў спрачацца бескарысна).

  3. Які выражае ўпартасць, рашучасць.

    • Упартыя вочы.
  4. перан. Зацяжны, непрымірымы.

    • Упартыя баі.

|| наз. упартасць, .

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

устанавіць, ; зак.

  1. Паставіць належным чынам.

    • У. генератар.
    • У. прыцэл.
  2. Вызначыць, назначыць, зацвердзіць, увесці ў дзеянне.

    • У. дзяжурства.
    • У. дні адпачынку.
    • У. нормы выпрацоўкі.
  3. Наладзіць, ажыццявіць.

    • У. сувязь з кім-н.
  4. Выявіць, вызначыць; давесці, адкрыць.

    • У., што чалавек не вінаваты.
    • У. ісціну.

|| незак. устанаўліваць, і устанаўляць, .

|| наз. устаноўка, і устанаўленне, .

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

езуі́т

(с.-лац. iesuita, ад лац. Jesus = Ісус)

1) член манаскага каталіцкага ордэна «Таварыства Ісуса», заснаванага ў 1534 г. для барацьбы з Рэфармацыяй і абароны папства;

2) перан. хітры, крывадушны чалавек, здольны на ўсякую подласць.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

Пісьменнік ’той, хто піша літаратурныя творы’ (ТСБМ, Гарэц.), ’граматны’ (Касп.) < пісьме́нны ’які ўмее чытаць і пісаць, граматны’ (ТСБМ, Мядзв., Гарэц., Варл.) і суф. ‑нік са значэннем носьбітаў адпаведнай прыметы. Параўн. ст.-рус. письменникъ ’граматы чалавек’ (1686).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Стумі́кла ‘ціхмяны, стрыманы чалавек’ (Сл. рэг. лекс.). Балтызм, у якасці крыніцы магчыма літ. stumìklis ‘штурхач’, што адпавядае разм. таўкач, папіхайла (пра інертнага чалавека), да семантыкі параўн. літ. stùmti ‘штурхаць, закрываць на засаўку’ (Цыхун, Зб. Мальдзісу, 402).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Сухарэ́бры ’хударлявы, хілы’ (Касп., Янк. 3., Ян., Сцяшк. Сл., Мат. Маг.), сухорэ́бры ’тс’ (ТС), сухарэ́брык ’вельмі худы чалавек’ (Мат. Гом., Сл. Брэс.), ’той, хто худы, у каго тырчаць рэбры’ (Янк. 2). Да сухі і рабро, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)