БРЭ́СЦКАЯ КРЭ́ПАСЦЬ,

комплекс абарончых збудаванняў 19 — пач. 20 ст. ў г. Брэст. Пабудавана ў 1830—42 на месцы стараж. цэнтра г. Брэст (горад перанесены на фарштаты) як частка сістэмы ўмацаванняў на З Расіі.

Месца для буд-ва крэпасці прапанаваў у 1797 ваен. інжынер Дэвалан. Будавалася паводле праекта (зацверджаны ў 1830) генералаў Малецкага, К.І.Опермана і палкоўніка А.І.Фельдмана. Некаторыя пабудовы старога горада былі пакінуты: у будынку кляштара езуітаў (пабудаваны ў 1623, адноўлены ў 1679) размяшчалася канцылярыя каменданта крэпасці; будынак кляштара базыльян (1629, пазней вядомы як Белы палац) быў перабудаваны пад афіцэрскае казіно; у кляштары бернардзінцаў (з 1781) у 1841—60 размяшчаўся Брэсцкі кадэцкі корпус, потым — вайсковы шпіталь. Першапачатковыя часовыя ўмацаванні ў 1833—42 ператвораны ў доўгатэрміновыя.

Крэпасць размяшчалася на 4 астравах, утвораных рукавамі р. Мухавец і Зах. Буг і сістэмай каналаў. Складалася з Цэнтр. ўмацавання (Цытадэль) і Цярэспальскага, Валынскага, Кобрынскага перадмаставых умацаванняў (агульная пл. 4 км²). Цытадэль — востраў, аперазаны крывалінейнай у плане замкнёнай 2-павярховай абарончай казармай (даўж. 1,8 км) з 4 брамамі — Цярэспальскай, Холмскай, Беластоцкай і Брэсцкай, якія мастамі злучалі цэнтр. востраў з перадмаставымі ўмацаваннямі. Мураваныя сцены казармы 2-метровай таўшчыні, з байніцамі і амбразурамі для вядзення агню са стралк. зброі і гармат; у 500 казематах казармы магло размясціцца больш за 12 тыс. салдат. Архітэктурным цэнтрам Цытадэлі была гарнізонная Мікалаеўская царква (1856—79, арх. Д.Грым), пабудаваная на самым высокім месцы. Кобрынскае ўмацаванне, узведзенае на месцы Кобрынскага прадмесця, складалася з 4 бастыённых фортаў і 3 равелінаў. З Цытадэллю яно было злучана Брэсцкай і Беластоцкай (Брыгіцкай) брамамі і мастамі цераз р. Мухавец. Цярэспальскае ўмацаванне, пабудаванае на левым беразе Зах. Буга, мела 4 земляныя люнеты, злучаныя ровам. Цярэспальскай брамай і канатным мостам (самым вял. на той час у Расіі) цераз Зах. Буг яно злучалася з Цытадэллю. Валынскае ўмацаванне створана на месцы стараж. дзядзінца Брэста, складалася з 2 бастыённых фортаў з 2 равелінамі; з Цытадэллю было злучана Холмскай брамай і пад’ёмным мостам цераз Мухавец. Холмская брама мела 4 вежы з зубцамі. Над уязным праёмам Цярэспальскай брамы былі 4 ярусы вузкіх акон-байніц, над якімі пазней была надбудавана 5-ярусная вежа з дазорнай пляцоўкай. Па вонкавай лініі крэпасці праходзіў земляны вал выш. да 10 м з цаглянымі казематамі, за ім пракапаны каналы з перакінутымі цераз іх мастамі. Перадмаставыя ўмацаванні злучаліся з прылеглай да крэпасці тэрыторыяй праз Паўн., Паўн.-Зах., Усх., Паўд. брамы і Варшаўскі праезд.

На пач. свайго існавання крэпасць была адным з самых дасканалых умацаванняў Рас. імперыі. У 1864 пачалася яе рэканструкцыя. У 1878 зацверджаны план буд-ва перадавых умацаванняў. Да 1888 на адлегласці 3—4,5 км адзін ад аднаго збудаваны 9 фортаў, у кожным з якіх можна было размясціць каля 200 чалавек і да 20 гармат, даўж. абарончай лініі дасягнула 30 км. У 1912 зацверджаны ген. план пашырэння крэпасці на 1912—21. Летам 1913 пачата буд-ва, якое закончана да кастр. 1914. Крэпасць магла вытрымаць аблогу да 8 месяцаў. У 1-ю сусв. вайну па загадзе Вярх. камандавання 8—12.8.1915 гарнізон, крапасное ўзбраенне, баявыя запасы, маёмасць былі эвакуіраваны, частка ўмацаванняў узарвана. З 15.8.1915 да канца 1-й сусв. вайны крэпасць займалі герм. войскі. Тут падпісаны Брэсцкі мір 1918. Паводле ўмоў Рыжскага мірнага дагавора 1921 Брэст з крэпасцю адышоў да Польшчы. На пач. 2-й сусв. вайны ў вер. 1939 ням.-фаш. войскі бамбілі крэпасць, пашкодзілі частку яе абарончых збудаванняў. 17.9.1939 ням. войскі пасля ўпартых баёў з польскім гарнізонам захапілі крэпасць. 22 вер. ў адпаведнасці з сакрэтным пратаколам да савецка-герм. пакта аб ненападзе (23.8.1939) у горад і крэпасць увайшла Чырв. Армія. Знаходжанне герм. войскаў у Брэсце скончылася сумесным з Чырв. Арміяй парадам і абменам сцягамі. У сувязі з развіццём ваен. тэхнікі крэпасць страціла ваен. значэнне, але разам з пабудаванымі ў ёй 2 дотамі ўвайшла ў Брэсцкі ўмацаваны раён. 22.6.1941 гарнізон Брэсцкай крэпасці прыняў першыя ўдары ням.-фаш. арміі і больш за месяц трымаў абарону (гл. Брэсцкай крэпасці абарона 1941). 28.7.1944 у ходзе Люблін-Брэсцкай аперацыі 1944 Брэст і крэпасць вызвалены ад ням.-фаш. войск. У час вайны знішчаны або пашкоджаны амаль усе будынкі, якія мелі гіст. і маст. каштоўнасць. 8.5.1965 Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР Б.к. прысвоена ганаровае званне «Крэпасць-герой». У 1971 адкрыты мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой. З 1982 на тэр. крэпасці дзейнічае археалагічны музей «Бярэсце». Іл. гл. ў арт. Абарончыя збудаванні.

Літ.:

Аникин В.И. Брестская крепостькрепость-герой. 2 изд. М., 1985;

(Свод памятников истории и культуры Белоруссии: Брестская обл. Мн., 1990.

В.І.Анікін (архітэктура).

т. 3, с. 292

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

заключа́ть несов.

1. (в тюрьму и т. п.) саджа́ць; зняво́льваць;

заключа́ть в кре́пость саджа́ць у крэ́пасць;

2. (делать выводы) рабі́ць вы́вад, выво́дзіць;

я заключа́ю э́то из ва́ших слов я раблю́ вы́вад аб гэ́тым (я выво́джу гэ́та) з ва́шых слоў;

3. (оканчивать) канча́ць;

4. (договор, мир и т. п.) заключа́ць;

5. (содержать в себе) змяшча́ць;

заключа́ть в себе́ змяшча́ць у сабе́;

заключа́ть в объя́тия абніма́ць;

заключа́ть брак браць шлюб;

заключа́ть в кавы́чки, в ско́бки браць у двуко́ссе, у ду́жкі;

заключа́ть под стра́жу браць пад ва́рту;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

асадзі́ць

I сов.

1. (крепко надеть на древко) насади́ть; (прикрепить к рукоятке — ещё) присади́ть;

а. малато́к (сяке́ру) — насади́ть молото́к (топо́р);

а. касу́ — насади́ть (присади́ть) ко́су́;

2. (вставить в оправу) опра́вить, обра́мить;

а. партрэ́т — опра́вить (обра́мить) портре́т;

3. (поставить косяки в окна, двери) установи́ть

II сов.

1. в разн. знач. осади́ть;

а. каня́ — осади́ть коня́;

~дзі́ наза́д! — осади́ наза́д!;

а. рой пчол — осади́ть рой пчёл;

а. бу́рныя пары́вы ра́дасці — осади́ть бу́рные поры́вы ра́дости;

2. разг. (ударом) свали́ть

III сов., воен. осади́ть;

а. крэ́пасць — осади́ть кре́пость

IV сов. (раствор) осади́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

зда́цца

I сов.

1. в разн. знач. сда́ться; (о побеждённом городе, крепости и т.п. — ещё) пасть;

гарнізо́н зда́ўся — гарнизо́н сда́лся;

крэ́пасць здала́сякре́пость сдала́сь (па́ла);

шахматы́ст зда́ўся — шахмати́ст сда́лся;

з. пе́рад ця́жкасцямі — сда́ться пе́ред тру́дностями;

2. ослабе́ть; сдать;

за апо́шні год ён зусі́м зда́ўся — за после́дний год он совсе́м ослабе́л (сдал);

з. на лі́тасць перамо́жцы — сда́ться на ми́лость победи́теля

II сов., безл. почу́диться, причу́диться; помере́щиться, показа́ться; приви́деться, пригре́зиться

III сов., разг. пона́добиться;

нашто́ я табе́ зда́ўся? — заче́м я тебе́ пона́добился?

IV сов., разг. положи́ться, понаде́яться;

я на яго́ зда́ўся, а ён падвёў — я на него́ положи́лся (понаде́ялся), а он подвёл

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

аблажы́ць сов.

1. (положить что-л. вокруг кого-, чего-л.) обложи́ть; (покрыть, выстлать что-л. чем-л.) вы́ложить;

2. (книгу, тетрадь) обверну́ть, оберну́ть;

3. (налогом, штрафом) обложи́ть;

4. отверну́ть, опусти́ть; отложи́ть;

а. каўне́р — отверну́ть (опусти́ть, отложи́ть) воротни́к;

5. (покрыть со всех сторон) обложи́ть; (о тучах и т.п. — ещё) заволо́чь, обволо́чь;

ы́ла язы́к — обложи́ло язы́к;

хма́ры ~жы́лі не́ба — ту́чи обложи́ли (заволокли́, обволокли́) не́бо;

6. воен. обложи́ть, осади́ть;

а. крэ́пасць — обложи́ть (осади́ть) кре́пость;

7. (обшить) оторочи́ть; вы́ложить;

а. аксамі́там — оторочи́ть (вы́ложить) ба́рхатом;

8. разг. (опрокинуть наземь; умертвить) повали́ть, свали́ть; уби́ть;

кабана́ы́ў пудо́ў на пятна́ццаць — кабана́ свали́л (уби́л) пудо́в на пятна́дцать;

9. прост. (грубо обругать) обложи́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

або́

1. союз разд. и́ли; ли́бо;

а. перамагчы́, а. паме́рціи́ли (ли́бо) победи́ть, и́ли (ли́бо) умере́ть;

а. за́ўтра, а. пасляза́ўтраи́ли (ли́бо) за́втра, и́ли (ли́бо) послеза́втра;

даво́дзілася е́хаць а. ісці́ пе́шшу — приходи́лось е́хать и́ли (ли́бо) идти́ пешко́м;

2. союз присоед. и́ли, а та́кже; и;

на дне рэк, мо́раў а. азёр — на дне рек, море́й и́ли (а та́кже, и) озёр;

3. союз пояснит. и́ли;

самалёт, а. аэрапла́н — самолёт, и́ли аэропла́н;

лінка́р, а. плаву́чая крэ́пасць — линко́р, и́ли плаву́чая кре́пость;

4. союз вопр. разг. и́ли? ра́зве?;

а. ж гэ́та не пра́ўда? — ра́зве же э́то не пра́вда?;

а. ты рашы́ў аста́цца?и́ли (ра́зве) ты реши́л оста́ться?;

5. межд. (выражает удивление) разг. ба!

а.! і ён тут! — ба! и он здесь!;

або́ — або́и́ли — и́ли

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

трыма́цца несов.

1. в разн. знач. держа́ться; (в определённых условиях — ещё) содержа́ться;

ён ~ма́ўся за гэ́ту слу́жбу — он держа́лся за э́ту слу́жбу;

гу́зік ~ма́ецца на ні́тачцы — пу́говица де́ржится на ни́точке;

т. на нага́х — держа́ться на нога́х;

т. пра́віла — держа́ться пра́вила;

т. ўбаку́ — держа́ться в стороне́;

крэ́пасць до́ўга ~ма́ласякре́пость до́лго держа́лась;

ён до́ўга ~ма́ўся, але́ пасля́ распла́каўся — он до́лго держа́лся, но пото́м распла́кался;

ко́ні ~ма́юцца ў до́брых умо́вах — ло́шади соде́ржатся (де́ржатся) в хоро́ших усло́виях;

2. (сохраняться) держа́ться, продолжа́ться, стоя́ть;

халады́а́ліся да ма́я — холода́ держа́лись (продолжа́лись, стоя́ли) до ма́я;

3. страд. держа́ться; см. трыма́ць;

цяпе́р ~ма́йся! — тепе́рь держи́сь!;

т. рука́мі і зуба́мі — держа́ться зуба́ми;

т. ў цяні́ — держа́ться в тени́;

т. за спадні́цу — (чыю) держа́ться за ю́бку (чью);

т. ду́мкі — приде́рживаться мне́ния (взгля́да);

т. сярэ́дзіны — держа́ться середи́ны;

т. як чорт за душу́ — держа́ться как чёрт за́ душу;

абе́дзвюма рука́мі т. — обе́ими рука́ми держа́ться;

ледзь т. на нага́х — едва́ держа́ться на нога́х;

ледзь-ле́дзь душа́ трыма́еццае́ле-е́ле душа́ в те́ле

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

стая́ць несов., в разн. знач. стоя́ть;

с. каля́ акна́ — стоя́ть у окна́;

с. на адно́й назе́ — стоя́ть на одно́й ноге́;

грузавікі́ стая́лі — грузовики́ стоя́ли;

на пло́шчы стаі́ць вялі́кі буды́нак — на пло́щади стои́т большо́е зда́ние;

на стале́ заста́ўся с. некрану́ты абе́д — на столе́ оста́лся стоя́ть нетро́нутый обе́д;

с. на ва́рце — (чаго) стоя́ть на стра́же (чего);

на ву́ліцы стаі́ць шум — на у́лице стои́т шум;

на пара́дку дня стая́ць тры пыта́нні — на пове́стке дня стоя́т три вопро́са;

стая́ла я́снае надво́р’е — стоя́ла я́сная пого́да;

со́нца стая́ла ўжо высо́ка — со́лнце стоя́ло уже́ высоко́;

час не стаі́ць — вре́мя не стои́т;

заво́д за́раз стаі́ць — заво́д сейча́с стои́т;

наш полк стаі́ць у сусе́дняй вёсцы — наш полк стои́т в сосе́дней дере́вне;

с. за тава́рыша — стоя́ть за това́рища;

крэ́пасць яшчэ́ стаі́цькре́пость ещё стои́т;

ля даро́гі с. магу́тныя хво́і — у доро́ги стоя́т могу́чие со́сны;

у я́ме стаі́ць вада́ — в я́ме стои́т вода́;

на нага́х ён стаі́ць мо́цна — на нога́х он стои́т кре́пко;

яго́ аўтарытэ́т стаі́ць высо́ка — его́ авторите́т стои́т высоко́;

у вача́х стая́лі слёзы — в глаза́х стоя́ли слёзы;

пе́рад вача́мі стая́ў во́браз дзяўчы́ны — пе́ред глаза́ми стоя́л о́браз де́вушки;

у вуша́х стаі́ць надаку́члівы звон — в уша́х стои́т надое́дливый звон;

с. на сваі́м — стоя́ть на своём;

с. на ме́сцы — стоя́ть на ме́сте;

с. грудзьмі́ — стоя́ть гру́дью;

с. насме́рць — стоя́ть на́смерть;

с. на чале́ — (чаго) стоя́ть во главе́ (чего);

с. за пляча́мі — (у каго) стоя́ть за спино́й (у кого);

с. над душо́й — стоя́ть над душо́й;

с. як слуп — стоя́ть столбо́м;

с. як пень — стоя́ть как пень;

на чым свет стаі́ць — на чём свет стои́т;

с. гаро́й — стоя́ть горо́й;

с. у вача́х — стоя́ть в глаза́х;

с. убаку́ — стоя́ть в стороне́;

на нага́х не с. — на нога́х не стоя́ть;

с. на сваі́х нага́х — стоя́ть на свои́х нога́х;

с. адно́й наго́й у магі́ле — стоя́ть одно́й ного́й в моги́ле;

с. на чарзе́ — стоя́ть на о́череди;

с. на цвёрдай гле́бе (на цвёрдым гру́нце) — стоя́ть на твёрдой по́чве;

с. на пра́вільным (няпра́вільным) шляху́ — стоя́ть на ве́рном (ло́жном) пути́;

с. пад ружжо́м — стоя́ть под ружьём;

с. на за́дніх ла́пках — (перад кім) стоя́ть на за́дних ла́пках (перед кем)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

стоя́ть несов., в разн. знач. стая́ць;

шкаф стои́т у стены́ ша́фа стаі́ць ля сцяны́;

ло́шади не стоя́ли на ме́сте ко́ні не стая́лі на ме́сцы;

в во́здухе стоя́л шум от гуде́ния самолётов у паве́тры стая́ў шум ад гудзе́ння самалётаў;

стои́т хоро́шая пого́да стаі́ць до́брае надво́р’е;

маши́на стоя́ла два часа́ машы́на стая́ла дзве гадзі́ны;

отря́д стоя́л в дере́вне атра́д стая́ў у вёсцы;

стоя́ть на одно́й ноге́ стая́ць на адно́й назе́;

на пло́щади стои́т большо́е зда́ние на пля́цы стаі́ць вялі́кі буды́нак;

на столе́ стоя́л нетро́нутый обе́д на стале́ стая́ў некрану́ты абе́д;

на пове́стке дня стои́т три вопро́са на пара́дку дня стая́ць тры пыта́нні;

со́лнце стоя́ло уже́ высоко́ со́нца стая́ла ўжо высо́ка;

вре́мя не стои́т час не стаі́ць;

заво́д сейча́с стои́т заво́д цяпе́р стаі́ць;

стоя́ть за това́рища стая́ць за тава́рыша;

кре́пость ещё стоя́ла крэ́пасць яшчэ́ стая́ла;

стоя́ть под пу́лями стая́ць пад ку́лямі;

в я́ме стои́т вода́ у я́ме стаі́ць вада́;

на нога́х он стои́т кре́пко прям., перен. на нага́х ён стаі́ць мо́цна;

его́ авторите́т стои́т высоко́ яго аўтарытэ́т стаі́ць высо́ка;

в глаза́х стоя́ли слёзы у вача́х стая́лі слёзы;

пе́ред глаза́ми стоя́л о́браз де́вушки пе́рад вача́мі стая́ў во́браз дзяўчы́ны;

в уша́х стои́т надое́дливый звон у вуша́х стаі́ць надаку́члівы звон;

стоя́ть на своём стая́ць на сваі́м;

стоя́ть на́смерть стая́ць на́смерць;

стоя́ть у вла́сти стая́ць на чале́ ўла́ды, трыма́ць ула́ду;

стоя́ть над душо́й стая́ць над душо́й;

стоя́ть на ме́сте стая́ць на ме́сцы;

стоя́ть во главе́ стая́ць на чале́;

стоя́ть за спино́й (у кого-л.) стая́ць за пляча́мі (у каго-небудзь);

стоя́ть столбо́м стая́ць слу́пам;

на чём свет стои́т на чым свет стаі́ць;

стоя́ть поперёк го́рла стая́ць упо́перак го́рла;

стоя́ть на ра́вной ноге́ (с кем-л.) стая́ць на ро́ўнай назе́ (з кім-небудзь);

стоя́ть на (чьём-л.) пути́ (на чьей-л. доро́ге) стая́ць на (чыім-небудзь) шляху́ (на чыёй-небудзь даро́зе);

стоя́ть одно́й ного́й в моги́ле стая́ць адно́й наго́й у магі́ле;

стоя́ть на о́череди стая́ць на чарзе́;

стоя́ть на платфо́рме (чего) стая́ць на платфо́рме (чаго);

стоя́ть на твёрдой по́чве стая́ць на цвёрдым гру́нце;

стоя́ть на ло́жном пути́ стая́ць на няпра́вільным шляху́;

стоя́ть на стра́же стая́ць на ва́рце;

стоя́ть под ружьём стая́ць пад ружжо́м;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)