зямля́ 1, ‑і; мн. землі, зямель, Д землям; ж.
1. Трэцяя ад Сонца планета, якая верціцца вакол Сонца і вакол сваёй восі (з вялікай літары). Месяц — спадарожнік Зямлі. // Месца жыцця і дзейнасці чалавека (пры супастаўленні з небам як уяўным светам багоў, ідэй). Летняе неба, здавалася, ніжэй звесілася над зямлёю і ўзіралася ў яе тысячамі бліскучых вачэй. Колас.
2. Суша (у адрозненне ад воднай прасторы). На гарызонце маракі ўбачылі зямлю. □ Песня перамогі На зямлі, на моры — Спадарожнік твой. Колас.
3. Верхні слой кары нашай планеты; глеба, грунт. Зямля пачала прыкметна .. сохнуць. Мележ. // Рыхлае цёмна-бурае рэчыва, якое ўваходзіць у састаў нашай планеты. Перамяшаць торф з зямлёй. □ Твар.. [кабеты] быў запэцканы зямлёй. Кароценькі рваны кажушок на ёй быў таксама ў зямлі. Чорны.
4. Паверхня, плоскасць, на якой мы стаім, па якой рухаемся. [Салдат] ішоў як бы не датыкаючыся зямлі. Самуйлёнак.
5. Тэрыторыя, якая знаходзіцца ў чыім‑н. уладанні, карыстанні; глеба, якая апрацоўваецца і выкарыстоўваецца ў сельскагаспадарчых мэтах. Калгасныя землі. Нацыяналізацыя зямлі. Асваенне новых зямель. □ Зямля — талерка: што пакладзеш, тое і возьмеш. Прыказка.
6. Краіна, дзяржава. За мора, за сіні круты небакрай Лятуць мае думкі цяпер: Там дзесьці далёка шчаслівы ёсць край — Святая зямля СССР. Глебка. Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі, Над хвалямі сінеючага Ніла, Ужо колькі тысяч год стаіць магіла: У гаршку насення жменю там знайшлі. Багдановіч.
•••
Інфузорная зямля — горная парода, якая складаецца з рэштак водарасцей.
Культурны слой зямлі гл. слой.
Сіенская зямля — цёмна-жоўтая фарба, якая скарыстоўваецца ў жывапісе; сіена.
Ад зямлі не відаць гл. відаць.
Бачыць (на тры сажні) пад зямлёй гл. бачыць.
Гарыць зямля пад нагамі у каго — пра небяспечнае, пагрозлівае становішча для каго‑н.
Гатоў скрозь зямлю праваліцца гл. гатоў.
Глядзець у зямлю гл. глядзець.
Дастаць (выкапаць) з-пад зямлі гл. дастаць.
Загнаць у зямлю гл. загнаць.
За трыдзевяць зямель гл. трыдзевяць.
З зямлёю (сырою) ажаніцца гл. ажаніцца.
Змяшаць з зямлёй гл. змяшаць.
Зраўняць з зямлёй гл. зраўняць.
Зямлёю пахнуць гл. пахнуць.
Калом яму зямля — ужываецца як праклён подламу, шкоднаму чалавеку.
Легчы ў зямлю гл. легчы.
На край зямлі гл. край.
Не чуць зямлі пад сабой (над нагамі) гл. чуць.
Паміж небам і зямлёй гл. неба.
Парыць зямлю гл. парыць.
Праваліцца мне скрозь зямлю гл. праваліцца.
Пуп зямлі гл. пуп.
Соль зямлі гл. соль.
Сцерці (змесці) з твару зямлі гл. сцерці.
Сядзець на зямлі гл. сядзець.
Траціць зямлю пад нагамі гл. траціць.
Як з (з-пад) зямлі вырасці (з’явіцца) гл. вырасці.
Як (толькі) зямля носіць; каб зямля не насіла каго — пра подлага, шкоднага чалавека.
Як неба ад зямлі гл. неба.
Як неба і зямля гл. неба.
Як скрозь зямлю праваліўся гл. праваліцца.
зямля́ 2, ‑і, ж.
Даўнейшая назва літары «з».