успаро́ць сов.

1. (разрезая, вскрыть) вспоро́ть;

у. паке́т — вспоро́ть паке́т;

2. разг. (очень рано разбудить) растолка́ть; подня́ть;

у. на до́світку — подня́ть на рассве́те

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

прачну́цца сов., прям., перен. просну́ться, пробуди́ться; очну́ться;

дзіця́ ~ну́лася ра́на — ребёнок просну́лся (пробуди́лся, очну́лся) ра́но;

зямля́ ~ну́лася — земля́ просну́лась (пробуди́лась);

ма́сы ~ну́ліся — ма́ссы просну́лись (пробуди́лись);

пачуццё ~ну́лася — чу́вство просну́лось (пробуди́лось)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

«КУРА́НТЫ»,

рукапісны зборнік (альбом) кантаў і псальмаў, датаваны 1733. Уключае 31 тэкст з нотамі на 1, 2, 3 галасы. Акрэслена бел. або бел.-ўкр. рысы маюць канты «А гды ж тая голубенка сама полетела», «Гой, гой, сядем в коло», «А ў поли речка, через речку кладка», «В неделенку рано», «Ганнусенька коханная, вечер была румяная», «Межу горами разшумела речка», «Тяжкая моя бедонка» і інш., вядомыя па інш. рукапісных зборніках. Таму можна меркаваць, што «К.» складаліся шляхам перапісвання з больш ранніх крыніц. Паводле запісу на форзацы можна меркаваць, што зборнік створаны ў г. Яраслаўль і належаў мясц. купчысе Пратапопавай. Зберагаецца ў рукапісным аддзеле Ін-та рус. л-ры (Пушкінскі дом). На матэрыялах «К.» В.Капыцько пабудаваў аднайм. араторыю з элементамі дзейства для голасу, хору і інстр. ансамбля (1990).

Публ.: McMillin A.B., Drage C.L. Curanty: an unpublished Russian Song-Book of 1733 // Oxford Slavonic Papers. 1970. Vol. 3.

Літ.:

Мальдзіс А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. C. 95—96.

Л.П.Касцюкавец, А.В.Мальдзіс.

т. 9, с. 42

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

успе́рціся сов., разг.

1. опере́ться, облокоти́ться;

у. на стол — опере́ться (облокоти́ться) на стол;

2. взобра́ться;

у. на гару́ — взобра́ться на́ гору;

3. ра́но встать;

4. (на что-нибудь) напоро́ться;

у. на драцяну́ю агаро́джу — напоро́ться на про́волочное огражде́ние

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ли​I (ли, ль) союз ці (ли ставится после слова, к которому относится, а ці — перед словом, к которому относится);

он не по́мнит, ви́дел ли он его́ ён не по́мніць, ці ба́чыў ён яго́;

ра́но ль, по́здно ли, но приду́ ці ра́на, ці по́зна, але прыйду́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Incerta pro certis deputas

Ты прымаеш няпэўнае за пэўнае.

Ты принимаешь неопределённое за определённое.

бел. На жывым мядзведзю шкуры не купляй. 3 незабітага ліса кажуха не шыюць. Ці чуў, кум, сонца, ці бачыў гром?

рус. Собрались овцу пасти, да забыли её приобрести. Не поймав ясного сокола, рано перья щипать. Когда рожь, тогда и мера. Цыплят по осени считают. Не убив медведя, шкуры не продают. Не запрягши, не погоняй. Не берись лапти плести, не надравши лыка.

фр. Vendre la peau de l’ours avant de l’avoir tué (Продавать шкуру медведя раньше, чем его убить).

англ. Don’t boast until you see your enemy dead (He хвались, пока не увидишь своего врага мёртвым).

нем. Man soll die Bärenhaut nicht verkaufen, bevor man den Bären hat (Не следует продавать медвежью шкуру, пока не имеешь медведя). Verkaufe die Aale nicht, bevor du sie gefangen hast (Не продавай угрей, пока ты их не поймал).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Ка́яць, ка́іць ’караць’ (Нас.). Магчыма, ’лаяць’, параўн.: «Сам покай его, а я скольки раз каив, да каиння мойго не слухаець» (Нас., 227), параўн., каіне ’пакаранне, кара’: «Бог пошласць нам каинне», «Ниякога каиння не слухаець гетый человек» (Нас., там жа), і каінне ’раскаянне’, гл. яшчэ каята і інш. Другая форма дзеяслова — каяцца ’прызнаваць сваю віну, памылку перад кім-н., усвядоміўшы сваю памылку, шкадаваць аб зробленым; спавядацца’ (БРС, ТСБМ), ’шкадаваць аб зробленым’ (Чач.), ’наракаць на самога сябе’ (КЭС, лаг.). З новых слоўнікаў: каяцца (ТС) і каяцца ’раскайвацца’ (лід., круп., Сл. паўн.-зах.). Статус слова не вельмі ясны; што датычыцца зваротных форм, неабходна мець на ўвазе, што ў некалькіх выпадках дзеяслоў сустрэўся ў прыказцы, адзначанай на вялікай тэрыторыі, па гэтай прычыне невядома, якой канкрэтна мове або храналагічнаму зрэзу належыць слова. Параўн. круп.: «Не будзе каяцца чалавек, рана ўстаўшы і молад ажаніўшыся» (Сл. паўн.-зах., 2, 450), «Не кайса, шо молоды жэніўса і рано ўстаў» (ТС, 2, 187), «Не кайся, рано вставши, молодо оженившись» (Грынчанка, 2, 229). Улічваючы рад вытворных і некаторыя самабытныя значэнні ў бел. мове, можна думаць, што тут не было (выключаючы некаторыя даныя ў асноўным у літаратурнай мове) запазычання са сферы царкоўнай лексікі. Слова вядома большасці славянскіх моў: укр. каятися ’каяцца, раскайвацца’, каяти (кого) ’лаяць, караць (каго)’ (апошняя форма прыводзіцца няясна з якой крыніцы Бернекерам), рус. каять, каяться вядома ў розных значэннях (у дыялектах), звяртаюць на сябе ўвагу такія, як ст.-рус., рус.-ц.-слав. каꙗти ’ганіць’, арханг. каять ’лаяць, сварыцца, праклінаць’, аланец. ’біць, караць’. Польск. kajać się ’каяцца, раскайвацца’, в.-луж. kać so ’раскайвацца’, чэш. káti ’шкадаваць, загладжваць віну’, káti se ’раскайвацца, каяцца’, славац. kajať sa ’раскайвацца, каяцца’, славен. kájati ’ганіць, асуджаць’ і інш., kájati se ’каяцца, раскайвацца’, серб.-харв. ка̏јаті, ка̏јати се ’раскайвацца’, ’шкадаваць’ (вельмі цікавае значэнне ’помсціць (аб кроўнай помсце)’, kȁjati se ’раскайвацца’, макед. кае се ’каяцца, раскайвацца’, балг. ка́я се ’каяцца, раскайвацца, шкадаваць’, ст.-слав. каꙗти сѧ ’каяцца’. Значэнне ’караць, ганіць’, верагодна, неабходна лічыць асноўным для прасл. kajati. Апошняе — другасны дзеяслоў (дуратыўны, на ‑ati, з падоўжаным вакалізмам кораня, магчыма, з і. -е. *k​u̯ōi. Бліжэйшай і.-е. адпаведнай формай з’яўляецца ст.-іран. (авест.) kāy‑ ’каяцца’. Гл. Трубачоў, Эт. сл., 9, 115–116; Фасмер, 2, 216 (дзе прыводзяцца як адпаведнасці таксама ст.-інд. cáyatē ’ён помсціць, карае’ і далейшыя вытворныя). Гл. яшчэ Бернекер, 1, 499; вельмі падрабязна Слаўскі, 2, 22–23.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

кла́сціся несов.

1. (принимать лежачее положение) ложи́ться; (спать — ещё) укла́дываться;

жы́та кла́лася пад зуба́мі жняя́ркі — рожь ложи́лась под зу́бьями жа́тки;

дзе́ці ра́на кла́ліся спаць — де́ти ра́но ложи́лись (укла́дывались) спать;

2. (укладываться) ложи́ться;

бы́ццам сама́ цэ́гла кладзе́цца ў сцяну́ — бу́дто сам кирпи́ч ложи́тся в сте́ну;

3. (о свете, тени и т.п.) ложи́ться, па́дать;

на твар — яго́ кладзе́цца цень на лицо́ его́ ложи́тся (па́дает) тень;

4. страд. кла́сться; укла́дываться; откла́дываться; настила́ться; мости́ться; накла́дываться; раскла́дываться; см. кла́сці 1-4, 6, 7;

◊ к. са сме́ху — пока́тываться со́ смеху;

к. спаць з кура́мі — о́чень ра́но укла́дываться спать

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

абкруці́ць сов.

1. (обвить вокруг) обмота́ть; окрути́ть;

а. ша́лік вако́л шы́і — обмота́ть (окрути́ть) шарф вокру́г ше́и;

2. (чым) оберну́ть, обверну́ть, заверну́ть (во что);

а. дрэ́ва на зіму́ ля́мцам — обверну́ть де́рево на́ зиму во́йлоком;

а. папе́рай — заверну́ть в бума́гу;

3. прост. окрути́ть, ожени́ть;

ра́на хло́пца ~ці́лі — ра́но па́рня окрути́ли

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

уплы́ть сов.

1. паплы́сці, паплы́ць; (выплыть) вы́плысці, вы́плыць; (отплыть) адплы́сці, адплы́ць; (сплыть) сплы́сці, сплыць, мног. пасплыва́ць; (заплыть) заплы́сці, заплы́ць;

парохо́д уплы́л ра́но у́тром парахо́д адплы́ў ра́ніцай;

плове́ц уплы́л в мо́ре плыве́ц паплы́ў (заплы́ў) у мо́ра;

2. перен. (пройти, миновать), разг. прайсці́, міну́ць; сплы́сці, сплыць, мног. пасплыва́ць;

нема́ло вре́мени уплы́ло с тех пор няма́ла ча́су прайшло́ (міну́ла) з той пары́;

3. перен. (исчезнуть, израсходоваться), разг. сплы́сці, сплыць, зні́кнуць;

де́ньги уплы́ли в один день гро́шы сплылі́ за адзі́н дзень.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)