Verbum

◎ Ко́мпіца ’прывязь, з дапамогай якой прымацоўваецца біч да ручкі цэпа’ (ДАБМ). Лічыцца балтызмам. Параўн. літ. kampas ’вугал’ (версія Вяржбоўскага, якую падтрымлівае Лаўчутэ, Балтизмы, 54–55). Вельмі праблематычна. Але. калі ўлічыць значэнне бел. комбіца ’вяровачка, на якой трымаецца ў раўнавазе бязмен’ і літ. kurhpii ’выгінацца’, можналічыць, што комбіца, компіца названа так, бо дзякуючы ёй уся прылада выгінаецца.

Но́рка ₁ ’драпежны пушны звярок’ (ТСБМ). Відаць, запазычана з рус. но́рка ’тс’, што з фін. nirkka ’ласка’, эст. nirk ’тс’ (Трубачоў у Фасмера, 2, 83, гл. таксама Вахрас, Virittäjä, 79, 102–110). Гл. таксама нары́ца ’тс’.

Но́рка ₂, нары́ца ’назва рухавай, непаседлівай асобы’ (пух., Жыв. сл.). Гл. нарыца, параўн. тлумачэнне: «на чалавека так кажуць, які вельмі пранорлівы» (там жа).

Мэтра ₁ ’метр’ (брасл., Сл. ПЗБ), ’дровы, складзеныя так, каб усе вымярэнні мелі 100 см’, ’цэнтнер’ (Сцяц.). Як навуковы тэрмін з II пал. XIX ст. Паводле аналогіі да лі́тра ’літр’, якое, аднак, узыходзіць яшчэ да с.-лац. мовы (litra). Да метр (гл.).

Мэтра ₂ ’землямер’ (Бес.). Да метр (гл.). Перанос значэння з nomen instrumentis на nomen agentis.

Во́льніца ’звальненне ад прыгоннага права’ (Гарэц., Др.-Падб.); ’месца, дзе робіцца продаж вольнага (не на водкуп) віна’ (Нас., Яшк.). Рус. во́льница ’тс’, польск. wolnica ’свабодны продаж купцамі, якія не належалі да гандлёвага цэха гэтага горада’; ’вольны збор дрэва’, ’вольны ўваход у лес’. У бел. мове, магчыма, як самастойнае ўтварэнне ад вольны, так і запазычанне з рус.

Вя́зень. Ст.-бел. вязень ’вязень, палонны’ (з XVI ст.; Булыка, Запазыч.). Рус. (старое) вя́зень, укр. вʼя́зень, польск. więzień, чэш. vězeň. Параўн. ст.-рус. вѧзити ’быць палонным, звязаным’, ст.-укр. вязити, рус. дыял. вязи́ть ’засадзіць каго-небудзь (у турму)’, польск. więzić, ст.-чэш. věziti. Але можна таксама меркаваць, што вя́зень запазычана з польск. więzień (так Булыка, Запазыч., 75).

Гале́ра (БРС, Касп.). Ст.-бел. кгалера, галера ’судна, галера’. Булыка (Запазыч., 146–147) мяркуе, што гэта слова ў ст.-бел. мове непасрэдна з польск. galera (< іт.). Рус. гале́ра (з XVII ст.) запазычана з ням. Galeere або іт. galera (так Фасмер, 1, 386). Шанскі (1, Г, 14) лічыць, што першакрыніцай рус. слова з’яўляецца хутчэй за ўсё іт. galera.

Андуля́цыя ’завіўка’ (Сцяц., Сцяшк., Чэрнякевіч, Веснік БДУ, 1971, 3, 75), польск. ondulacja ’тс’ < франц. ondulation ’хваляванне (вады)’, з XX ст. завіўка’ на базе лац. памянш. undula да unda хваля’. Як у сэнсе тэхнічнага тэрміна, так і ў сэнсе ’завіўка’ трапіла ў розныя мовы, у тым ліку славянскія. Сюды андулятар (БРС), андулятарны (КТС). Супрун, Веснік БДУ, 1971, 3, 72.

Прысе́й-бо́гу ’так, праўда’ (ТС), пры́сей богу ’далібог’ (жыт., Жыв. сл.), при́сʼаші Богу ’тс’ (іван., Арк.). Укр. палес. присейбо̂́ ’тс’, валын. при́сель‑бу, присі‑бо́, при́сяй Бо́гу, прі́зь Бо́гу ’тс’. Алегравая форма словазлучэння прысягаю Богу (гл. Цыхун, Зб. памяці Талстога, 422), магчыма, прысягнуўшы Богу, параўн. чэш. přisámbohu ад přisáhám Bohu (Махэк₂, 535; Голуб-Копечны, 301; ЕСУМ, 4, 579).