ВО́РНЫЯ ЗЕ́МЛІ,

сельскагаспадарчыя ўгоддзі, якія сістэматычна апрацоўваюцца і выкарыстоўваюцца пад пасевы с.-г. культур. Да іх належаць палі севазваротаў (у т. л. папар), агароды, іншыя асвоеныя і падрыхтаваныя для пасеваў землі. Ворныя землі падзяляюць па відах землекарыстальнікаў і катэгорыях зямель, на асушальныя і арашальныя, у залежнасці ад прыродных уласцівасцей глебы. Якасную ацэнку ў вытв. умовах вызначаюць баламі банітэту. Пашыраюць плошчы ворных зямель за кошт асваення цалінных зямель, участкаў малакаштоўнага лесу, хмызняку, асушэння, арашэння, рэкультывацыі зямель і інш.

На Беларусі плошча ворных зямель складае 6,1 млн. га (каля 63% пл. с.-г. угоддзяў; 1995); з улікам колькасці насельніцтва на кожнага жыхара прыпадае каля 0,6 га ворных зямель (на Украіне — 0,65 га, у Літве — 0,61, Польшчы — 0,37, Германіі — 0,15, ЗША — 0,72 га). Пераважаюць дзярнова-падзолістыя (51,7%) і дзярнова-падзолістыя забалочаныя (36,5%) глебы. Ворныя землі звязанага грануламетрычнага складу пераважаюць у Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай абласцях, лёгкія глебы найб. пашыраны ў Брэсцкай і Гомельскай абласцях. Завалуненасць у сярэднім 26,4%. Банітэт 35—38 балаў. Павышэнне ўрадлівасці ворных зямель адбываецца за кошт аптымізацыі аграхім. мерапрыемстваў, рэгулявання водна-паветр. рэжыму, выдалення камянёў і інш. Ва ўмовах рэспублікі павелічэнне ворных зямель, плошча якіх скарачаецца ў выніку адводу зямель пад аб’екты буд-ва, торфараспрацоўкі і інш., магчыма за кошт гідрамеліярацыі інш. с.-г. угоддзяў.

Л.В.Круглоў.

т. 4, с. 274

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

КУЛЬТУРТЭХНІ́ЧНЫЯ РАБО́ТЫ,

работы па наданні ворывапрыдатнага стану паверхні с.-г. угоддзяў. Уключаюць расчыстку зямель ад дрэвава-хмы́зняковай расліннасці, выдаленне пнёў, ачыстку тарфянікаў ад пахаванай драўніны, знішчэнне купін, выдаленне імховага пачасся, камянёў з паверхні і ворнага гарызонту, планіроўку паверхні, першасную апрацоўку глебы. Выконваюцца на асушальных тарфяна-балотных, забалочаных і залішне ўвільготненых мінер. глебах, а таксама на цалінных, абложных, зарослых хмызняком, засмечаных камянямі, драбнаконтурных землях.

Пры расчыстцы зямель звальваюць дрэвы бульдозерамі або дрэваваламі; зразаюць дрэвава-хмызняковую расліннасць кустарэзамі ці бульдозерамі; карчуюць дрэвы, пні і хмызняк карчавальнікамі. экскаватарамі, трактарамі з тросамі і інш. карчавальнымі машынамі; зграбаюць дрэвава-хмызняковую масу спец. граблямі, падборшчыкамі, валкавальнікамі, пагрузчыкамі ў валы і кучы і знішчаюць іх; фрэзеруюць дрэвава-хмызняковую расліннасць (дыяметрам да 12 см) машынамі глыбокага фрэзеравання з наступным заворваннем рэшткаў драўніны; заворваюць хмызняк балотнымі плугамі; апрацоўваюць расліннасць арбарыцыдамі і выдаляюць драўніну пасля дастатковага згнівання. Ачыстку тарфянікаў ад пахаванай драўніны робяць узорваннем на глыбіню да 50 см балотнымі плугамі або карчавальнікамі з наступным збіраннем і знішчэннем выдаленай драўніны; знішчэнне купін — фрэзераваннем, прыкочваннем гладкімі або нажавымі каткамі, зразаннем; выдаленне імховага пачасся — заворваннем або мех. разрыхленнем і зграбаннем у валы і кучы, а таксама абпальваннем; выдаленне камянёўкаменяўборачнымі машынамі або карчавальнікамі-пагрузчыкамі; планіроўку паверхні — планіроўшчыкамі, грэйдэрамі, бульдозерамі і інш.; першасную апрацоўку глебы (для разбурэння драўніны і стварэння ворнага гарызонту) — узворваннем, дыскаваннем, фрэзераваннем. Пасля К.р. вядуць работы па акультурванні глебы (вапнаванне, унясенне ўгнаенняў, паглыбленне ворнага слоя і г.д.).

П.М.Багаслаўчык.

Да арт. Культуртэхнічныя работы. Машыны для першаснай апрацоўкі глебы: а — навясны хмызнякова-балотны плуг для ўзорвання балот і сухадольных зямель (1 — чаранковы нож, 2 — корпус з адвалам і лемяшом, 3 — механізм рэгулёўкі); б — машына для глыбокага суцэльнага фрэзеравання зямель, якія зараслі хмызняком (1 — адвал, 2 — апорны каток, 3 — пліта для здрабнення драўніны, 4 — фрэза, 5 — ушчыльніковы каток). Некаторыя аперацыі па расчыстцы тэрыторыі і першаснай апрацоўцы глебы: 1—2 — валка дрэў; 3 — карчаванне хмызняку карчавальнікам; 4 — культурнае ўзорванне, 5 — раздзелка пласта (дыскаванне) цяжкай дыскавай бараной; 6 — апрацоўка цяжкай зубавай бараной з вычэсваннем каранёў і пнёў; 7 — фрэзераванне балотнай фрэзай.

т. 9, с. 14

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

меда́ль ж. меда́ль, -ля́ м.;

меда́ль «Золота́я Звезда́» меда́ль «Залата́я Зо́рка»;

меда́ль «Серп и Мо́лот» меда́ль «Серп і Мо́лат»;

меда́ль «За боевы́е заслу́ги» меда́ль «За баявы́я заслу́гі»;

меда́ль «За отва́гу» меда́ль «За адва́гу»;

меда́ль «За трудову́ю до́блесть» меда́ль «За працо́ўную до́блесць»;

меда́ль «За трудово́е отли́чие» меда́ль «За працо́ўную адзна́ку»;

меда́ль «За оборо́ну Ленингра́да» меда́ль «За абаро́ну Ленінгра́да»;

меда́ль «За оборо́ну Москвы́» меда́ль «За абаро́ну Масквы́»;

меда́ль «За оборо́ну Оде́ссы» меда́ль «За абаро́ну Адэ́сы»;

меда́ль «За оборо́ну Севасто́поля» меда́ль «За абаро́ну Севасто́паля»;

меда́ль «За оборо́ну Сталингра́да» меда́ль «За абаро́ну Сталінгра́да»;

меда́ль «За оборо́ну Ки́ева» меда́ль «За абаро́ну Кі́ева»;

меда́ль «За оборо́ну Кавка́за» меда́ль «За абаро́ну Каўка́за»;

меда́ль «За оборо́ну Сове́тского Заполя́рья» меда́ль «За абаро́ну Саве́цкага Запаля́р’я»;

«Меда́ль матери́нства» 1-й и 2-й степене́й «Меда́ль мацяры́нства» 1-й і 2-й ступе́ней;

меда́ль Нахи́мова меда́ль Нахі́мава;

меда́ль Ушако́ва меда́ль Ушако́ва;

меда́ль «За взя́тие Берли́на» меда́ль «За ўзя́цце Берлі́на»;

меда́ль «За взя́тие Будапе́шта» меда́ль «За ўзя́цце Будапе́шта»;

меда́ль «За взя́тие Ве́ны» меда́ль «За ўзя́цце Ве́ны»;

меда́ль «За взя́тие Кёнигсбе́рга» меда́ль «За ўзя́цце Кёнігсбе́рга»;

меда́ль «За освобожде́ние Белгра́да» меда́ль «За вызвале́нне Бялгра́да»;

меда́ль «За освобожде́ние Варша́вы» меда́ль «За вызвале́нне Варша́вы»;

меда́ль «За освобожде́ние Пра́ги» меда́ль «За вызвале́нне Пра́гі»;

меда́ль «За побе́ду над Герма́нией в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941—1945 гг.» меда́ль «За перамо́гу над Герма́ніяй у Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941—1945 гг.»;

меда́ль «За до́блестный труд в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941—1945 гг.» меда́ль «За до́блесную пра́цу ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941—1945 гг.»;

меда́ль «За побе́ду над Япо́нией» меда́ль «За перамо́гу над Япо́ніяй»;

меда́ль «Партиза́ну Оте́чественной войны́» 1-й и 2-й степене́й меда́ль «Партыза́ну Айчы́ннай вайны́» 1-й і 2-й ступе́ней;

меда́ль «За восстановле́ние у́гольных шахт Донба́сса» меда́ль «За аднаўле́нне ву́гальных шахт Данба́са»;

меда́ль «В па́мять 800-ле́тия Москвы́» меда́ль «У памя́ць 800-го́ддзя Масквы́»;

меда́ль «В па́мять 300-ле́тия воссоедине́ния Украи́ны с Росси́ей» меда́ль «У па́мяць 300-го́ддзя ўз’ядна́ння Украі́ны з Расі́яй»;

меда́ль «XX лет Рабо́че-Крестья́нской Кра́сной А́рмии» меда́ль «XX гадо́ў Рабо́ча-Сяля́нскай Чырво́най А́рміі»;

меда́ль «За освое́ние цели́нных земе́ль» меда́ль «За асвае́нне цалі́нных зяме́ль»;

меда́ль «За отва́гу на пожа́ре» меда́ль «За адва́гу на пажа́ры»;

меда́ль «За отли́чие в охра́не госуда́рственной грани́цы СССР» меда́ль «За адзна́ку ў ахо́ве дзяржа́ўнай грані́цы СССР»;

меда́ль «За отли́чную слу́жбу по охра́не обще́ственного поря́дка» меда́ль «За выда́тную слу́жбу па ахо́ве грама́дскага пара́дку»;

меда́ль «За спасе́ние утопа́ющих» меда́ль «За выратава́нне тапе́льцаў»;

меда́ль «30 лет Сове́тской А́рмии и Фло́та» меда́ль «30 гадо́ў Саве́цкай А́рміі і Фло́ту»;

меда́ль «40 лет Вооружённых Сил СССР» меда́ль «40 гадо́ў Узбро́еных Сіл СССР»;

меда́ль «50 лет Вооружённых Сил СССР» меда́ль «50 гадо́ў Узбро́еных Сіл СССР»;

меда́ль «За до́блестный труд (За во́инскую до́блесть)» меда́ль «За до́блесную пра́цу (За во́інскую до́блесць)»;

меда́ль «Два́дцать лет побе́ды в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941—1945 гг.» меда́ль «Два́ццаць гадо́ў перамо́гі ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941—1945 гг.»;

меда́ль «За восстановле́ние предприя́тий чёрной металлу́рги́и Ю́га» меда́ль «За аднаўле́нне прадпрые́мстваў чо́рнай металу́ргіі По́ўдня»;

меда́ль «В па́мять 250-ле́тия Ленингра́да» ме́даль «У па́мяць 250-го́ддзя Ленінгра́да»;

меда́ль «Ветера́н труда́» меда́ль «Ветэра́н пра́цы»;

меда́ль «За преобразова́ние Нечернозе́мья РСФСР» меда́ль «За пераўтварэ́нне Нечарназе́м’я РСФСР»;

меда́ль «60 лет Вооружённых Сил СССР» меда́ль «60 гадо́ў Узбро́еных Сіл СССР»;

меда́ль «Три́дцать лет побе́ды в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941—1945 гг.» меда́ль «Тры́ццаць гадо́ў перамо́гі ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941—1945 гг.»;

меда́ль «За отли́чие в во́инской слу́жбе» 1-й и 2-й степене́й меда́ль «За адзна́ку ў во́інскай слу́жбе» 1-й і 2-й ступе́ней;

меда́ль «Ветера́н Вооружённых Сил СССР» меда́ль «Ветэра́н Узбро́еных Сіл СССР»;

меда́ль «За строи́тельство Байка́ло-Аму́рской магистра́ли» меда́ль «За будаўні́цтва Байка́ла-Аму́рскай магістра́лі»;

меда́ль «За освое́ние недр и разви́тие нефтега́зового ко́мплекса За́падной Сиби́ри» меда́ль «За асвае́нне не́траў і развіццё нафтага́завага ко́мплексу Захо́дняй Сібі́ры»;

меда́ль «Со́рок лет побе́ды в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941—1945 гг. меда́ль «Со́рак гадо́ў перамо́гі ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941—1945 гг.»;

меда́льный меда́льны.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

меда́ль, -ля́ м. меда́ль ж.;

м. «Залата́я Зо́рка» — меда́ль «Золота́я Звезда́»;

м. «Серп і Мо́лат» — меда́ль «Серп и Мо́лот»;

м. «За баявы́я заслу́гі» — меда́ль «За боевы́е заслу́ги»;

м. «За адва́гу» — меда́ль «За отва́гу»;

м. «За працо́ўную до́блесць» — меда́ль «За трудову́ю до́блесть»;

м. «За працо́ўную адзна́ку» — меда́ль «За трудово́е отли́чие»;

м. «За абаро́ну Ленінгра́да» — меда́ль «За оборо́ну Ленингра́да»;

м. «За абаро́ну Масквы́» — меда́ль «За оборо́ну Москвы́»;

м. «За абаро́ну Адэ́сы» — меда́ль «За оборо́ну Оде́ссы»;

м. «За абаро́ну Севасто́паля» — меда́ль «За оборо́ну Севасто́поля»;

м. «За абаро́ну Сталінгра́да» — меда́ль «За оборо́ну Сталингра́да»;

м. «За абаро́ну Кі́ева» — меда́ль «За оборо́ну Ки́ева»;

м. «За абаро́ну Каўка́за» — меда́ль «За оборо́ну Кавка́за»;

м. «За абаро́ну Саве́цкага Запаля́р’я» — меда́ль «За оборо́ну Сове́тского Заполя́рья»;

«М. мацяры́нства» 1‑й і 2‑й ступе́ней — «Меда́ль матери́нства» 1‑й и 2‑й степене́й;

м. Нахі́мава — меда́ль Нахи́мова;

м. Ушако́ва — меда́ль Ушако́ва;

м. «За ўзя́цце Берлі́на» — меда́ль «За взя́тие Берли́на»;

м. «За ўзя́цце Будапе́шта» — меда́ль «За взя́тие Будапе́шта»;

м. «За ўзя́цце Ве́ны» — меда́ль «За взя́тие Ве́ны»;

м. «За ўзя́цце Кёнігсбе́рга» — меда́ль «За взя́тие Кёнигсбе́рга»;

м. «За вызвале́нне Бялгра́да» — меда́ль «За освобожде́ние Белгра́да»;

м. «За вызвале́нне Варша́вы» — меда́ль «За освобожде́ние Варша́вы»;

м. «За вызвале́нне Пра́гі» — меда́ль «За освобожде́ние Пра́ги»;

м. «За перамо́гу над Герма́ніяй у Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941-1945 гг.» — меда́ль «За побе́ду над Герма́нией в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941-1945 гг.»;

м. «За до́блесную пра́цу ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941-1945 гг.» — меда́ль «За до́блестный труд в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941-1945 гг.»;

м. «За перамо́гу над Япо́ніяй» — меда́ль «За побе́ду над Япо́нией»;

м. «Партыза́ну Айчы́ннай вайны́» 1‑й і 2‑й ступе́ней — меда́ль «Партиза́ну Оте́чественной войны́» 1‑й и 2‑й степене́й;

м. «За аднаўле́нне ву́гальных шахт Данба́са» — меда́ль «За восстановле́ние у́гольных шахт Донба́сса»;

м. «У па́мяць 800‑го́ддзя Масквы́» — меда́ль «В па́мять 800‑ле́тия Москвы́»;

м. «У па́мяць 300‑го́ддзя ўз’ядна́ння Украі́ны з Расі́яй» — меда́ль «В па́мять 300‑ле́тия воссоедине́ния Украи́ны с Росси́ей»;

м. «XX гадо́ў Рабо́ча-Сяля́нскай Чырво́най А́рміі» — меда́ль «XX лет Рабо́че-Крестья́нской Кра́сной А́рмии»;

м. «За асвае́нне цалі́нных зяме́ль» — меда́ль «За освое́ние цели́нных земе́ль»;

м. «За адва́гу на пажа́ры» — меда́ль «За отва́гу на пожа́ре»;

м. «За адзна́ку ў ахо́ве дзяржа́ўнай грані́цы СССР» — меда́ль «За отли́чие в охра́не госуда́рственной грани́цы СССР»;

м. «За выда́тную слу́жбу па ахо́ве грама́дскага пара́дку» — меда́ль «За отли́чную слу́жбу по охра́не обще́ственного поря́дка»;

м. «За выратава́нне тапе́льцаў» — меда́ль «За спасе́ние утопа́ющих»;

м. «30 гадо́ў Саве́цкай А́рміі і Фло́ту» — меда́ль «30 лет Сове́тской А́рмии и Фло́та»;

м. «40 гадо́ў Узбро́еных Сіл СССР» — меда́ль «40 лет Вооружённых Сил СССР»;

м. «50 гадо́ў Узбро́еных Сіл СССР» — меда́ль «50 лет Вооружённых Сил СССР»;

м. «За до́блесную пра́цу (За во́інскую до́блесць). У азнаменава́нне 100‑го́ддзя з дня нараджэ́ння Уладзі́міра Ільіча́ Ле́ніна» — меда́ль «За до́блестный труд (За во́инскую до́блесть). В ознаменова́ние 100‑ле́тия со дня рожде́ния Влади́мира Ильича́ Ле́нина»;

м. «Два́ццаць гадо́ў перамо́гі ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941-1945 гг.» — меда́ль «Два́дцать лет побе́ды в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941-1945 гг.»;

м. «За аднаўле́нне прадпрые́мстваў чо́рнай металу́ргіі По́ўдня» — меда́ль «За восстановле́ние предприя́тий чёрной металлу́рги́и Ю́га»;

м. «У па́мяць 250‑го́ддзя Ленінгра́да» — меда́ль «В па́мять 250‑ле́тия Ленингра́да»;

м. «50 гадо́ў Саве́цкай мілі́цыі» — меда́ль «50 лет Сове́тской мили́ции»;

м. «За бездако́рную слу́жбу ва Узбро́еных Сі́лах СССР» 1‑й, 2‑й і 3‑й ступе́ней — меда́ль «За безупре́чную слу́жбу в Вооружённых Си́лах СССР» 1‑й, 2‑й и 3‑й степене́й;

м. «Ветэра́н пра́цы» — меда́ль «Ветера́н труда́»;

м. «За пераўтварэ́нне Нечарназе́м’я РСФСР» — меда́ль «За преобразова́ние Нечернозе́мья РСФСР»;

м. «60 гадо́ў Узбро́еных Сіл СССР» — меда́ль «60 лет Вооружённых Сил СССР»;

м. «Тры́ццаць гадо́ў перамо́гі ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941-1945 гг.» — меда́ль «Три́дцать лет побе́ды в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941-1945 гг.»;

м. «За адзна́ку ў во́інскай слу́жбе» 1‑й і 2‑й ступе́ней — меда́ль «За отли́чие в во́инской слу́жбе» 1‑й и 2‑й степене́й;

м. «Ветэра́н Узбро́еных Сіл СССР» — меда́ль «Ветера́н Вооружённых Сил СССР»;

м. «За будаўні́цтва Байка́ла-Аму́рскай магістра́лі» — меда́ль «За строи́тельство Байка́ло-Аму́рской магистра́ли»;

м. «За асвае́нне не́траў і развіццё нафтага́завага ко́мплексу Захо́дняй Сібі́ры» — меда́ль «За освое́ние недр и разви́тие нефтега́зового ко́мплекса За́падной Сиби́ри»;

м. «Со́рак гадо́ў перамо́гі ў Вялі́кай Айчы́ннай вайне́ 1941-1945 гг.» — меда́ль «Со́рок лет побе́ды в Вели́кой Оте́чественной войне́ 1941-1945 гг.»;

адваро́тны бок ~ля́ — оборо́тная сторона́ меда́ли

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)