хадзя́чы, ‑ая, ‑ае.
1. Такі, які ходзіць пехатой. Хадзячыя прадаўцы. // Такі, які можа рухацца, перамяшчацца на сваіх нагах. — А ў першы дзень [вайны] выпісалі ўсіх хадзячых хворых. Грахоўскі. Потым.. [Серада] паклікаў хадзячага параненага, і яны пачалі чытаць запісы ўдвух. Лупсякоў.
2. Шырокавядомы, агульнапрыняты. Хадзячыя фразы.
3. Разм. Які з’яўляецца жывым увасабленнем якіх‑н. якасцей. — Ды ты, таварыш, відаць, на апошніх жылах трымаешся, — з цёплай спагадай заўважыў кубанец. — Такі малады і дужы на выгляд, а выматаўся да апошняга. Давай памагу табе, гора хадзячае. Машара.
•••
Хадзячае сумленне — чалавек вялікай дабраты, чэснасці і справядлівасці.
Хадзячая энцыклапедыя гл. энцыклапедыя.
Хадзячы анекдот — пра чалавека, дзеянні, учынкі якога выходзяць за рамкі нормы, здаюцца дзівацкімі.
Хадзячы тэлеграф — той, хто распаўсюджвае якія‑н. чуткі, разносіць плёткі.
Хадзячыя мошчы — знясілены хваробай, схуднелы чалавек.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ця́жка,
1. Прысл. да цяжкі (у 1–6 і 9 знач.).
2. безас. у знач. вык. Пра цяжкі фізічны стан, пачуцці стомы, болю і пад. [Віця] ўстаў з мяха, на якім сядзеў, і адчуў, што яму цяжка стаяць. Чарнышэвіч. Людзям было цяжка думаць, што гітлераўскае звяр’ё можа перарваць штодзённую працу. Чорны.
3. безас. у знач. вык. Пра наяўнасць нягод, пакут і пад. Ды і ці варта цяпер ісці да .. [Волькі] — нагоніш маркоты, калі самому цяжка. Каваленка. // Пра непрыемны стан, у якім хто‑н. знаходзіцца. Мне таксама было цяжка ад усяго таго, што вось-вось пабачыў. Кулакоўскі.
4. безас. у знач. вык. Пра сумны, дрэнны настрой. У Івана таксама на душы было цяжка, а ў галаве варушыліся цэлым роем думкі. Колас. На сэрцы было цяжка. Дамашэвіч.
•••
Цяжка сказаць гл. сказаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цяля́ і цялё, ‑ляці; мн. ‑ляты, ‑лят; н.
1. Дзіцяня каровы. На пустых палянках у садзе пасвяцца цяляты. Бядуля. Недзе ў хляве сумавала ахрыплым голасам цялё. Чорны. // Дзіцяня ласіхі, аленя і пад. Следам за .. [зубрам] выходзіць на паляну ўвесь статак. Тут і маладыя зубры, і падлеткі, і дарослыя зубрыцы з цялятамі, падобнымі на буйных, калматых медзведзянят. В. Вольскі.
2. перан. Пра бязвольнага, безадказнага ці занадта прастадушнага, няхітрага чалавека. «Цяля!» — у думках вылаяў сябе Кулік. Гурскі.
•••
Гнілому цяляці хваста не адарве гл. адарваць.
Дзе і Макар цялят не пасе — тое, што і дзе і Макар коз не пасе (гл. дзе).
У бога цяля ўкрасці гл. украсці.
Цяляты язык аджавалі (ад’елі) каму, у каго — пра таго, хто не можа або не хоча сказаць што‑н.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
связа́ть сов.
1. прям., перен. звяза́ць, мног. пазвя́зваць;
связа́ть концы́ верёвки звяза́ць (пазвя́зваць) канцы́ вяро́ўкі;
связа́ть кого́-л. обеща́нием звяза́ць каго́-не́будзь абяца́ннем;
связа́ть одно́ явле́ние с други́м звяза́ць адну́ з’я́ву з друго́й;
связа́ть стропи́ла плотн. звяза́ць кро́квы;
2. (изготовить вязкой) звяза́ць, мног. пазвя́зваць, зрабі́ць, мног. парабі́ць;
связа́ть чуло́к звяза́ць (зрабі́ць) панчо́ху;
◊
связа́ть (кого-л.) по рука́м и нога́м звяза́ць (каго-небудзь) па рука́х і нага́х;
связа́ть себе́ ру́ки звяза́ць сабе́ ру́кі;
он двух слов не мо́жет связа́ть ён двух слоў не мо́жа звяза́ць;
связа́ть концы́ с конца́ми звяза́ць канцы́ з канца́мі.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
may
[meɪ]
v., p.t. might
выка́звае магчы́масьць
1) магчы́, магчы́ма
it may be so — Магчы́ма, гэ́та так
He may arrive tomorrow — Ён, магчы́ма, за́ўтра прые́дзе; Ён мо́жа за́ўтра прые́хаць
2) (пыта́ньне або́ дазво́л)
May I come in? — Ці мо́жна ўвайсьці́?
May I come and see you? — Ці магу́ зайсьці́ адве́даць вас?
You may go now — Мо́жаце ісьці́ цяпе́р
You may if you can — Мо́жаце, калі́ здо́лееце
3) (пажада́ньне або́ малі́тва)
May you be very happy — Жада́ю вам, каб вы былі́ ве́льмі шчасьлі́выя
4) Whoever he may be — Хто б ён ні быў
5) Law му́сіць, паві́нен
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
Sprung
I
m -(e)s, -Sprünge скачо́к; вайск. перабе́жка, кідо́к
~ mit Ánlauf — скачо́к з разбе́гу
zum ~ ánsetzen — падрыхтава́цца да скачка́, разбе́гчыся (каб скокнуць); пачына́ць
ein ~ ins Dúnkel — скачо́к у невядо́мае
◊ auf dem ~e stéhen* [sein] wégzugehen — быць гато́вым [наме́рвацца] пайсці́
er kann kéine gróßen Sprünge máchen — ён не мо́жа дазво́ліць сабе́ вялі́кіх выда́ткаў
krúmme Sprünge máchen — віля́ць, выкру́чвацца
auf éinen ~ — на хвілі́нку
II
m -(e)s, Sprünge трэ́шчына
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Даба́д ’лебедзь’ (Касп.). Трубачоў (Слав. языкозн., V, 178) мяркуе, што, відаць, гэта старое слова з цёмнай формай і, магчыма, праславянскае (праславянскі дыялектызм бел. мовы). Форма яго не дае ўпэўненасці ў тым, што яно звязана з прасл. *elbedь, *olbǫdь ’лебедзь’ (магчыма, паводле Трубачова, там жа. тут назіраецца табуістычная змена слова). Нягледзячы на тое што слова яўна дэфармаванае, можна меркаваць, што тут, магчыма, адбыліся фанетычныя змены (асіміляцыя): даба́д < лаба́д, а гэта ўжо значна бліжэй да магчымых прасл. форм; параўн. чэш. labuť, дыял. labudek, славац. labuť, labuď, labuda, польск. łabędź, серб.-харв. лабуд, славен. labod (параўн. Махэк₂, 316). Калі бел. дыял. дабад сапраўды з ранейшага *лаба́д ’лебедзь’, то гэта можа быць каштоўным сведчаннем таго, што ўсх.-слав. гаворкі мелі змешаны характар, г. зн. што ў іх маглі сустракацца элементы зах.-слав., а нават і паўд.-слав. тыпу.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Завалі́на ’гультай, абібок’ (Сцяц.). Геаграфія (зэльв.) і на піск указваюць на польск. паходжанне, дзе zawałina ’тое, што завальвае дарогу, перашкаджае’; параўн. zawalidroga ’той, хто перашкаджае, гультай, абібок’, якое ўказвае на шлях семантычнай змены ў польск.
Зава́ліна, зугва́ліна, загава́ліна, зуга́ліна ’прызба’ (Мат. Гом.). Рус. зава́лина ’насып вакол хаты для ўцяплення’, цвяр., пск. ’лаўка на вуліцы каля варот’, валаг. ’зямля, пакінутая з-за нязручнасці карыстання ці бясплоднасці’, калуж., бранск., смал. загвалина, заговалина, заговальня ’прызба’, укр. уст. зава́лина ’руіна’, польск. zawalina ’тое, што завальвае дарогу, перашкаджае’, дыял. zawalnia ’насып вакол хаты ў выглядзе лаўкі’. Ст.-рус. пск. завалина ’прызба’ (XV ст.). Утворана на базе дзеяслова валіць 1 (гл.), заваліць з суфіксам ‑іна (параўн. абва́ліна ’высокі бераг, дзе можа абвальвацца’), відаць, яшчэ ў ст.-рус. час. Формы загаваліна, зугваліна, зугаліна адлюстроўваюць, відаць, экспрэсіўны элемент (прэфікс?) ‑г‑, ‑го‑.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Заўсёды, дыял. заўсягда́, заўсягды (Сл. паўн.-зах.). Рус. тамб., варонеж. завсегды́, дыял. завсегда, завсёгды, завсе́гды, завсегды, укр. за́вжди, дыял. завсігди, польск. дыял. zawszegdy, zawszedy, серб.-харв. за́свагда, за̀свакад(а) ’тс’. Ст.-рус. завсегда (XV–XVI стст.). Параўн. польск. zawsze ’заўсёды’, балг. за́все ’назаўсёды’, рус. всегда і інш. З za + vьsь‑gъda з тым, што другі элемент, можа, меў форму *vьse, а трэці — gъdy, дзе za прыназ. (гл. за). vьsь займеннік (гл. увесь), а кампанент gъd‑ азначаў у шэрагу прыслоўяў і прыназоўнікаў час (гл. яшчэ тады) і, магчыма, суадносіцца з год (гл.) ці шэрагам і.-е. слоў, што маюць знач. ’калі’: ст.-інд. kadā́, літ. kadà, лат. kad, ст.-прус. kaden. ESSJ SG, 2, 748–750; Фасмер, 1, 362–363; Траўтман, 111; Тапароў, I–K, 117–119; Шанскі, 2, З, 21, Шуба, Прыслоўе, 60.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ка́дка 1 ’невялікая кадзь, кадушка’ (ТСБМ, Бяльк., Нас., Сцяшк.). Слаба зафіксавана ў гаворках, што, улічваючы іншыя назвы для гэтай рэаліі, можа ўказваць на запазычанне. Слова вядома ў некаторых слав. мовах, аднак шырока засведчана толькі ў рус. мове. Магчыма, стар. утварэнне суфіксам ‑ъka ад kadь (гл. кадзь).
Кадка́ 2 ’тупы канец яйка’ (Нас.). Можна параўнаць з рус. (зах.-бран.) кадка ’дно ў бутэльцы’, што пашырае геаграфію слова і, відавочна, сведчыць аб пераносным ужыванні слова кадка (гл.) на ўсх.-бел. тэрыторыі для абазначэння падобных да маленькай бочкі прадметаў. Больш шырока такія другасныя назвы вядомы гаворкам рус. мовы: параўн. рус. арл. кадка ’адтуліна ў сцяне печы для абпальвання цэглы; праз яе накладваюць цэглу’; ярасл. ’патоўшчаны канец ручкі цэпа, у якім замацоўваецца раменьчык’, цвяр., наўг., алан. і інш. ’драўлянае дзяржанне цэпа з патоўшчаным верхнім канцом’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)