мець дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. Валодаць кім-, чым-н. як уласнасцю.

    • М. сваю хату.

  2. Валодаць чым-н.

    • М. прафесію.

  3. У спалучэнні з В скл. назоўнікаў, якія абазначаюць уласцівасць або стан, азначае:

    1. дзеянне па значэнню гэтага назоўніка.
      • М. намер (намервацца).
      • М. ахвоту (хацець);
    2. быць, знаходзіцца ў якім-н. стане.
      • М. непрыемнасці.

  4. У спалучэнні асабовых форм з інфінітывам: набывае значэнне: павінен або намерваецца што-н. зрабіць.

Фраезалагізмы:

  • Вока не мець (размоўнае) — быць непрыхільным да каго-н., быць незадаволеным кім-, чым-н.
  • Вось табе і маеш! (размоўнае) — вокліч з выпадку чагон. нечаканага, дзіўнага, выказванне расчаравання, здзіўлення.
  • Мець вушы (размоўнае) — прыслухоўвацца, слухаць.
  • Мець зуб на каго (размоўнае) — імкнуцца прычыніць шкоду, непрыемнасць каму-н.
  • Мець ласку (размоўнае) — 1) любіць каго-, што-н.; 2) мець гонар, мець магчымасць (зрабіць, сказаць і г.д.).
  • Мець на прыкмеце — улічваць, браць пад увагу каго-што-н. для якой-н. мэты.
  • Мець руку (размоўнае) — мець падтрымку якой-н. важнай, уплывовай асобы.
  • Мець слова — атрымліваць дазвол выступіць дзе-н.
  • Мець справу з кімчым — уступаць у нейкія адносіны, сутыкацца з кім-, чым-н.
  • (Не) мець за душой чаго (размоўнае) — пра наяўнасць (адсутнасць) чаго-н. у каго-н.

|| закончанае трыванне: займець.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

пакінуць дзеяслоў | закончанае трыванне

  1. Адправіўшыся, не ўзяць з сабой каго-, што-н. (наўмысна або забыўшы).

    • П. запісную кніжку дома.
    • П. дзяцей у вёсцы.
    • П. рэчы ў машыне.
    • П. пра сябе добрую памяць (пераноснае значэнне).
    • П. след у навуцы (пераноснае значэнне).

  2. Захаваць, прыберагчы.

    • П. агурок на насенне.
    • П. за сабой права зрабіць што-н.
    • П. газету для сяброўкі.

  3. Захаваць у якім-н. становішчы, стане.

    • П. браму адчыненай.
    • П. закон у сіле.
    • П. каго-н. у разгубленасці.
    • П. пытанне адкрытым (не вырашыць).
    • Пакінь мяне ў спакоі (не дакучай мне).
    • П. вучня на другі год (не перавесці ў наступны клас).
    • П. у дурнях (пераноснае значэнне: падмануць, паставіць у няёмкае становішча).

  4. Перадаць каму-н., даць у чыё-н. карыстанне.

    • П. спадчыну.

  5. Прымусіць, прапанаваць застацца ці знаходзіцца дзе-н.

    • П. госця начаваць.

  6. Пайсці ад каго-, чаго-н., не маючы больш справы з кім-, чым-н.

    • П. сям’ю.
    • Сілы пакінулі мяне.
    • Ён не пакінуў таварыша ў бядзе.
    • П. ззаду каго-н. (апярэдзіць у спаборніцтве).

  7. каго-што і без дапаўнення. Не даць чаго-н.

    • П. без абеду.
    • П. ліст без адказу.

  8. Спыніць, перастаць чым-н. займацца.

    • П. непатрэбныя размовы.
    • Пакінь кпіць!

|| незакончанае трыванне: пакідаць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

нос назоўнік | мужчынскі род

  1. Орган нюху, які знаходзіцца на твары чалавека або мордзе жывёлы.

    • Рымскі н. (вялікі, правільнай формы нос з гарбінкай).
    • Н. у н.; носам к носу (вельмі блізка адзін да другога; размоўнае).
    • Вадзіць за н. каго-н. (пераноснае значэнне: абяцаць і не выконваць; уводзіць у зман; размоўнае).
    • Бубніць сабе пад н. (гаварыць вельмі ціха, незразумела; размоўнае).
    • Драць н. (пераноснае значэнне: важнічаць, задавацца; размоўнае).
    • Вярнуць н. (адносіцца да каго-н. з пагардай; размоўнае).
    • Соваць н. куды-н. (пераноснае значэнне: умешвацца не ў сваю справу; размоўнае неадабральнае).

  2. Дзюба ў птушкі.

    • Бусляняты закідваюць насы ўгору.

  3. Пярэдняя частка судна, лодкі, самалёта і пад.

  4. Аб выступаючай пярэдняй частцы якога-н. прадмета.

  5. Тое, што і насок (у 2 знач.).

    • Туфлі з вострымі насамі.

Фразеалагізмы:

  • 3-пад (самага) носа у каго (узяць, украсці) (размоўнае) — на вачах у каго-н., у непасрэднай блізкасці ад каго-н.
  • На носе (размоўнае) — вельмі скора, у самы блізкі час (адбудзецца што-н.).
  • Пад самым носам (размоўнае) — блізка, у непасрэднай блізкасці ад каго-,чаго-н.
  • Носам рыць (грубае) — выказваць сваю незадаволенасць кім-,чым-н.
  • Пакінуць з носам каго (размоўнае) — абдурыць, падмануць.

|| памяншальная форма: носік і насок.

|| прыметнік: насавы.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

уда́р в разн. знач. уда́р, -ру м.;

нанести́ уда́р нане́сці ўдар;

одни́м уда́ром адны́м уда́рам;

уда́ры ки́рок уда́ры кі́рак;

уда́р гро́ма уда́р гро́му;

перенести́ уда́р перане́сці ўдар;

отве́тить уда́ром на уда́р адказа́ць уда́рам на ўдар;

уда́р попа́л в цель прям., перен. уда́р тра́піў у цэль;

апоплекси́ческий уда́р мед. апаплексі́чны ўдар;

штрафно́й уда́р спорт. штрафны́ ўдар;

уда́р пу́льса уда́р пу́льсу;

фронта́льный уда́р воен. франта́льны ўдар;

теплово́й уда́р цеплавы́ ўдар;

со́лнечный уда́р со́нечны ўдар;

◊

находи́ться под уда́ром знахо́дзіцца пад уда́рам;

уда́р в спи́ну уда́р у спі́ну;

одни́м уда́ром двух за́йцев уби́ть адны́м уда́рам двух зайцо́ў забі́ць;

уда́р судьбы́ уда́р лёсу;

в уда́ре у настро́і (у гумо́ры).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

між, прыназ. з Р і Т.

Спалучэнне з прыназ. «між» выражае:

Прасторавыя адносіны

1. з Р або Т. Ужываецца для ўказання на прадметы, пасярод якіх або ў прамежку паміж якімі што‑н. знаходзіцца, адбываецца. Спасцярожліва ідуць Нупрэй і дзед Талаш праз лес, прабіраюцца праз зараснікі балот, праходзяць бязлюдныя паляны між лесу і балот. Колас. Імчым між пнёў, між купін. Куляшоў. Будынак сельсавета стаяў воддаль ад вёскі, між старым садам і поплавам. Шамякін. [Начлежнік:] — Глядзіш ты на мяне так, як бы нас з табою раздзяляе каменная сцяна, а ніякай сцяны між намі няма. Чорны. // Тое ж пры ўказанні на групу прадметаў ці асоб. Быў час — стаіўшыся знямела Між пустак, пушчаў і балот, Ты ў занядбанні быў, народ. Колас. Шум між каласамі, Ды яны не чуюць, Неўзабаве, днямі Сход склікаць мяркуюць. Броўка. // Указвае на сферу, асяроддзе, у якім што‑н. знаходзіцца, адбываецца. Між глыбокіх снягоў, Дзе лес глуха шуміць, Ціхі дом леснікоў Адзінока стаіць. Колас. Сівавусы, згорблены, я залёг між цінай. Багдановіч.

Часавыя адносіны

2. з Т (і абл. з Р). Ужываецца для ўказання на пачатковы і канцавы моманты, якімі абмяжоўваецца пэўны прамежак часу, пэўны перыяд. Перыяд між 1917 і 1941 гадамі. Два дні між святамі. ▪ Быў час між лета і вясны. Куляшоў. // Тое ж пры ўказанні на з’явы, падзеі, у прамежку ці ў перапынку паміж якімі што‑н. адбываецца. Перапынкі між заняткамі. ▪ Між работаю.. [парабчук] падбег да мяне. Чорны.

Аб’ектныя адносіны

3. з Т або Р. Ужываецца для ўказання на групу прадметаў або асоб, у асяроддзі якіх наглядаюцца ўзаемасувязі, узаемаадносіны, узаемадзеянне. Дружба між народамі. Спрэчка між сяброў. ▪ Але адступала навала, Яе мы з табою змаглі. Апошняга хлеба кавалак Ты нам аддала, каб былі Надзейнымі заўжды сынамі Вялікае праўды твае, Каб шчырая дружба між намі Раскрыла пяшчоты свае. Хведаровіч.

4. з Т або Р. Служыць для ўказання на супастаўленне якіх‑н. прадметаў, асоб, з’яў. У сацыялістычным грамадстве сціраецца адрозненне між горадам і вёскай. ▪ І я, Між усімі Баец радавы, Таксама Да Леніна. Шчыра іду. Кірэенка. [Рыгор] бачыў жорсткую супярэчнасць між воляю некаторых людзей і вымаганнямі гістарычнай неабходнасці. Гартны.

5. з Т або Р. Служыць для абазначэння якой‑н. групы прадметаў або асоб, у межах якой адбываецца размеркаванне, надзел чаго‑н. Раздзяліць падручнікі між вучнямі. ▪ У верхавінах лесу журботна шумеў вецер, расцярушваюць між галін і на галінах дрэў бялюсенькую снежную сець. Колас.

•••

Між іншым гл. іншы.

Між (паміж) намі (кажучы) гл. мы.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

астатні, ‑яя, ‑яе.

1. Які астаўся, іншы. Сцяпан Андрэевіч з брыгадай пайшоў адкопваць заводскія рэчы, а ўсе астатнія людзі ўзяліся за ачыстку галоўнага корпуса. Гурскі. / у знач. наз. астатнія, ‑іх. Чакаючы, пакуль падыдуць астатнія, хлопцы сядзелі на бярвеннях і, пыхкаючы цыгаркамі, вялі нетаропкія гутаркі, — адпачывалі. Шахавец. / у знач. наз. астатняе, ‑яга, н. [Міхайлаў:] — У нашага чалавека .. ёсць здаровае і законнае жаданне — самому пажыць у камунізме. Ігнараваць гэта жаданне нельга. А астатняе прыйдзе само сабою. Карпаў.

2. Такі, за якім не ідзе другое; які знаходзіцца ў самым канцы шэрагу прадметаў, з’яў і пад.; апошні. Падходзь чужы і хатні Заглянуць раз астатні Вось на таго, што дзетак Без часу кінуў гэтак. Купала. // Перадсмяротны. Там карнікі паляць нявінных людзей, У гумны сагнаўшы іх разам, у стайні. Там крык разлягаецца немы, астатні, Старых, і жанчын, і маленькіх дзяцей. Зарыцкі.

3. Які застаўся к канцу; апошні. Усе гады, як пайшоў бацька на вайну, .. [маці] баялася і падумаць аб тым, каб спыніць сынаву вучобу. Намагалася з астатняй сілы. Якімовіч. // у знач. наз. астатняе, ‑яга, н. Тое адзінае або невялікае, што засталося. Бедны астатнім падзеліцца. Астатняе аддала дзіцяці.

•••

З астатніх слоў, астатнімі словамі (абзываць, лаяцца) гл. слова.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

кардон 1, ‑у, м.

1. Тоўстая цвёрдая папера асобага вырабу і рознага прызначэння. Паліграфічны кардон. Абутковы кардон. Ізаляцыйны кардон. ▪ Савел Іванавіч.. дастаў шырокі ліст кардону, на якім былі прыколаты дзесяткі два засушаных лістоў барбарысу. Хомчанка.

2. У жывапісе — першапачатковы накід карціны або яе часткі на такой паперы.

[Іт. cartone.]

кардон 2, ‑а, м.

1. Дзяржаўная граніца, мяжа. Прабрацца за кардон. ▪ Ідзе Май у паходы, дазоры, Пад штандарам чырвоным ідзе Цераз пушчы, пустэлі і моры, Нестрыманы нікім і нідзе. Пераходзіць граніцы, кардоны, Бо хто ж можа яго затрымаць, Калі з ім баявыя калоны, Пралетарыяў грозная раць? Колас.

2. Пагранічны або загараджальны атрад. Начальнік кардона. Пагранічны кардон. ▪ — Не трэба лезці воўку ў пашчу, — сказаў Сцяпан, калі Кандратовіч прапанаваў прабіцца праз кардон казакаў. Арабей. // Ланцуг невялікіх атрадаў, размешчаных па фронту ў адну лінію. На прадвесні прыйшоў да Андрэя загад перадаць неадкладна другому атрад, а самому прайсці цераз фронт, за кардон. Дубоўка. // Пра лясную варту, ахову запаведнікаў. Леснікам дальніх кардонаў мы дазваляем прадаваць дровы на месцы, даём бланкі квітанцый. Навуменка.

3. Месца, дзе знаходзіцца такі атрад, варта. Немцы кінулі пяхоту, Пэўна, — больш за батальён, І бамбілі самалёты Невялікі той кардон. Лужанін.

[Фр. cardon.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

касіць 1, кашу, косіш, косіць; незак., каго-што.

1. Зразаць траву касой 2 або касілкай. Касіць луг. Касіць атаву. ▪ Хутка з косамі прыйдуць гурбой дзецюкі, Паплавы касіць стануць рупліва. А. Александровіч. // Быць вострай, добра рэзаць (пра касу). Каса чыста косіць.

2. перан. Губіць, нішчыць, забіваць у вялікай колькасці. Маці .. [Пеці] неўзабаве памерла ад тыфу, які няшчадна касіў людзей пасля доўгай вайны. Ракітны. Трапныя кулі народных мсціўцаў бязлітасна касілі ворага. Сіняўскі.

•••

Сабакам сена косіць (пагард.) — пра таго, хто знаходзіцца невядома дзе і за якім заняткам. — Ну, дзе ж твой муж, Юля? — Круціцца недзе. Сабакам сена косіць. Доўгі рубель збіў з панталыку. Паўлаў.

Хоць касой касі — вельмі многа, процьма. — Грыбоў, ягад — хоць касою касі. Пальчэўскі.

касіць 2, кашу, косіш, косіць; незак.

1. што. Рабіць касым; перакошваць, скрыўляць. Касіць плечы.

2. што і чым. Глядзець коса, убок; скошваць (вочы). Мы крочым па самай сярэдзіне вуліцы,.. з хвіліны на хвіліну чакаем каманды і ад гэтага ўвесь час патроху косім у бок на камандзіра свае погляды. Галавач. [Конь] трошкі паварочваў галаву і касіў адным вокам на вароты. Крапіва.

3. Быць касавокім, касым. Кірыны вочы касілі больш, чым звычайна, але гэта цяпер Пракопу было самым мілым і дарагім ва ўсім яе вобліку. Карпаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

лапа, ‑ы, ж.

1. Ступня або ўся нага ў некаторых жывёл і птушак. Гусіная лапа. ▪ [Стралец:] — Чмыхае мядзведзь носам ды абараняецца пярэднімі лапамі ад чмялёў. Якімовіч. // Разм. груб. Аб руцэ або назе чалавека.

2. Разм. Пышная галіна. Многа снегу на лапах вялікіх ялін. Брыль.

3. Спец. Расплюшчаны і загнуты канец у некаторых інструментах, прыстасаваннях; інструмент, прыстасаванне з такім канцом. Шавецкая лапа. Лапы культыватара. ▪ Хлопцы з чыгункі даставілі на ўмоўленае месца некаторыя інструменты: лапы, гаечныя ключы. Лынькоў.

4. Спец. Шып на канцы бервяна, які ўстаўляецца ў выемку другога бервяна пры звязванні іх у вянец. Рубіць у лапу.

5. Уст. Удар лінейкай па далоні як від пакарання ў дарэвалюцыйнай школе. // Лінейка, якой білі. [Дзед:] — Лапа, ну як табе сказаць: лінейка такая дубовая або кляновая. Некалі настаўнікі білі ёю вучняў па далоні, па лапе.. Таму і лапай празвалі. Якімовіч.

•••

Даць (сунуць) у лапу гл. даць.

Запусціць лапу ў што гл. запусціць.

Налажыць лапу на што гл. налажыць.

Папасціся (трапіць) у лапы каго, чые, каму гл. папасціся.

У лапах каго, чыіх, у каго — у поўнай залежнасці, ва ўладзе (быць, знаходзіцца, апынуцца і г. д.).

Хадзіць на мяккіх лапах гл. хадзіць.

Як курыца лапай гл. курыца.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

наш, ‑ага, м.; наша, ‑ай, ж.; наша, ‑ага, н.; мн. нашы, ‑ых.

1. займ. прыналежны да мы. Наш горад. Наш дом. ▪ Белыя бярозкі беларускія Міла так аздобілі наш край. Шымук. Тут стаяла наша хата. Вось на гэтым месцы, ля сцяны, — мой ложак. Аляхновіч. // Які мае адносіны да нас, як членаў якога‑н. калектыву; які складаецца з нас. Наша сям’я. Наш клас. ▪ [Андрэй Міхайлавіч:] — За вашай работай мы будзем сачыць. І прашу паверыць мне, што клапаціцца аб вас будзе цяпер увесь наш атрад. Якімовіч. // Які знаходзіцца ў сваяцкіх, сяброўскіх і інш. адносінах з намі. Нашы таварышы. ▪ Яшчэ зранку, на досвітку, пайшоў наш дзядзька на рум біць калоды. Колас. // Які звязаны з намі, датычыцца нас. У наш час.

2. у знач. наз. наша, ‑ага, н. Разм. Тое, што належыць, уласціва нам. Наша нам і застанецца.

3. у знач. наз. нашы, ‑ых. Разм. Блізкія нам людзі, сваякі, таварышы. «Нашы ідуць!..» Гэтыя словы запоўнілі цяпер душы нявольнікаў. Маўр.

•••

Ведай (знай) нашых; няхай ведаюць (знаюць) нашых гл. ведаць.

Дзе наша не прападала гл. прападаць.

І нашым і вашым — адным і другім адначасова (служыць, дагаджаць і пад.).

Наш брат гл. брат.

Наш чалавек гл. чалавек.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)